Andvari - 01.01.1978, Blaðsíða 61

HERMANN PÁLSSON:
Um réttlæti í íslenzkum fornsögum
Ritun Islendingasagna er talin hefjast undir lok tólftu aldar, en blóma-
skeið þessara bókmennta virðist hafa verið miðbik og síðari hluti hinnar
þrettándu.1 Þótt sögurnar lýsi fólki og atburðum frá löngu liðinni fortíð
(einkum tímabilinu 930—1050), þá eru ýmsar hugmyndir þeirra annars
uppruna, og ekki er unnt að átta sig á eðli sagnanna til hlítar, nema and-
legum verðmætum menntaðra Islendinga á ritunartíma þeirra sé nægur
gaumur gefinn. Enginn vafi getur leikið á því, að Njáll bóndi á Bergþórs-
hvoli hafi verið til eða brenna hans átt sér stað, og að því leyti er Njála
vissulega sagnfræðilegs eðlis, en þegar sagan er rannsökuð í heild, koma
í Ijós þroskaðri hugmyndir um mannleg vandamál en hægt er að búast við af
Njáli Þorgeirssyni og samtímamönnum hans, og virðist þar vera um að
ræða lærðar hugmyndir, sem bárust hingað til lands á tólftu öld og síðar.
Á miðöldum var gerður greinarmunur á fróðleik og nytsemd sagnarita:
annars vegar fræða þau lesendur um það, sem raunverulega hafði gsrzt,
°g hins vegar er nytsemd þeirra fólgin í algildum hugmyndum um mann-
mn, enda vilja margir kynnast sjálfum sér og öðrum af dæmum heldur an af
kenningum. I ritgerð þessari verður fjallað um almenna lærdóma, sem
numdir verða af sögunum, en hins vegar er sannfræði þeirra látin liggja
á milli hluta.
Á tímabilinu frá því á síðara hluta elleftu aldar og fram á hina þrettándu
þróaðist svokallaður húmanismi miðalda í ýmsum löndum álfunnar. Eitt
helzta einkenni þessarar stefnu, eins og orðið húmanismi raunar gefur í
skyn, er vaxandi áhugi og skilningur á manninum sjálfum og umhverfi
hans;2 sérstök áherzla var lögð á mannlega göfgi og sjálfsþekkingu, enda
átti húmanisminn að nokkru leyti rætur sínar að rekja til heimspekirita
Porn-Grikkja og Rómverja; kynni lærdómsmanna af verkum heiðinna
hugsuða efldust til mikilla muna á þessu tímabili. Hingað til lands virðist
húmanisminn hafa borizt einkum frá Frakklandi og Englandi, ekki einungis
^eð þeim, sem stunduðu nám í þessum löndum, svo sem Þorláki helga
(d. 1193) og Páli Jónssyni (d. 1211) biskupum í Skálholti, og ýmsum Is-