Andvari - 01.01.1978, Blaðsíða 62

60
HERMANN PÁLSSON
ANDVAHI
lendingum, sem ferðuðust suður á bóginn í pílagrímsför eða annarra
erinda, heldur einnig með ritum eftir tólftu aldar höfunda; sum þessi rit,
heil eða í brotum, eru enn varðveitt í fornum þýðingum. I þessu sambandi
má minna á Honorius Augustodensis (Elúcídaríus), Philippus Gualterus
(Alexanders saga; Viðrœða æðru og hugrekkis) og Hugo a Sancte Victori
(Viðræða sálar og líkama), svo að einungis þrír tólftu aldar höfundar r ís-
lenzkum þýðingum séu nefndir.3 En hér koma einnig til greina ýmis önn-
ur ritverk, þótt ekki verði nefnd að sinni.
Áhrif húmanistarita og annarra útlendra bóka á íslenzkar fornsögur eru
býsna margvísleg og hafa þó lítt verið könnuð enn sem komið er, enda er
hér um flókið og víðtækt efni að ræða, og á hinn bóginn hefur það hamlað
vísindalegum rannsóknum á sögunum, að þær hafa lengstum verið taldar
eingetið afkvæmi norrænnar menningar og leit að útlendum þáttum í þeim
hafa ekki þótt sama íslenzkri fræðastarfsemi.4 Nú höfum við næsta fá-
skrúðugar heimildir um andleg verðmæti norrænna manna í heiðnum sið,
en allt öðru máli gegnir um hugmyndir lærðra íslendinga um það leyti sög-
urnar voru gerðar: auk frumsaminna rita af ýmsu tæi, í bundnu máli og
óbundnu, geyma forn handrit mörg útlend verk í íslenzkum og norskum
þýðingum, sem þeim öllum, sem hafa áhuga á nytsemd sagnanna, er vert að
kynnast. Fræðimenn hafa löngum lagt einfaldar spurningar sem grundvöll
að sagnarannsóknum, svo sem hvort einstakir viðburðir í þeim séu sann-
sögulega réttir eða ekki: Var Hrafnkell goði sekur um víg smalamanns
síns, eða er það uppspuni Hrafnkels sögu? Lét Hallgerður á Hlíðarenda
þrælinn Melkólf stela osti úr Kirkjubæ, eða er þetta einungis óhróður, sem
höfundur Njálu bar á þessa göfugu konu? Var Hermundur á Gilsbakka svo
mikill svíðingur, að hann gróf fé í jörðu eins og Ófeigur brigzlar honum
um í Bandamanna sögu? Er það rétt hermt í Eglu, að bóndinn á Borg hafi
bjargað Englandi, þegar Skotar réðust á það? Slíkar spurningar eru skilj-
anlegar, þótt þeim sé engan veginn auðsvarað, þegar kannað er heimildar-
gildi sagnanna um forna atburði, en þær skipta næsta litlu máli, þegar
fjallað er um þessar bókmenntir af vísindalegum sjónarhóli.
Eitt af einkennum fslendingasagna er það, að persónur þeirra eru marg-
ar hverjar býsna blendnar að því leyti, að þær láta bæði gott og illt af sér
leiða; í því sambandi er stundum talað um hlutlægni sagnahöfunda. En
ef við hyggjum að lærðum hugmyndum fyrri alda, kemur þetta fyrirbæri
okkur engan veginn á óvart. Skarpur greinarmunur var gerður á mannin-
um sjálfum og athöfnum hans: „Annað er skepna, en annað eðli og annað
verk.“B Þótt menn séu ekki allir sömu náttúru, eins og komizt er að orði í
Viðræðu œðru og hugrekkis og í formálanum að Þiðreks sögu,e þá eru
ákveðnir þættir sameiginlegir öllum: „Tveir hlutir eru með manninum:
illt og gott, löstur og náttúra."7 Maðurinn var sem sé talinn góður í eðli