Andvari - 01.01.1985, Side 62

60
ÖRN ÓLAFSSON
ANDVARI
4. en sá skáldskapur sem lengst hefur lifað og lengst mun lifa, er mann-
lýsingaskáldskapurinn, eða sá skáldskapur, þar sem beinlínis er
skyggnst inn í sálarlíf mannsins til rannsóknar og skilnings — enda
ráðið við hverju meini að þekkja upptök þess og síðan uppræta það,
en eigi hitt, að búa fyrst til meðalið. [ . . . Hér taka skáldin] einhverja
persónu eða persónur og lýsa henni með það fyrir augum að draga
fram á sjónarsviðið sem rannsóknar- og skilningsefni sálarlíf hennar,
án þess að þar þuríl að koma til greina þjóðfélagið og lög þess að öðru
leyti en því, að það verður alltaf að einhverju leyli leiksvið, sem
leikurinn fer fram á. Að leiknum loknum eigum vér að skilja betur
eftir en áður þad í sjálfum oss og öðrum mönnum, sem persónur
skáldsins eru settar saman úr. Vér höfum því ef til vill Iært að þekkja
sjálfa oss eða aðra betur en áður og höfum því eignast viðbót við þann
auð, sem á að gera oss færari í listinni að lifa. Slíkar bækur hafa og
gildi um aldur og æfi og hvar í heimi sem vera skal.[ . . . ] Því nær sem
skáldið dregst því að kafa í sálar- og örlagadjúp einhverrar persónu,
því betur tekst honum að láta aðra sjá með sér, fínna með sér, heyra
og álykta með sér. Og því betur og skarpara sér skáldið, sem djúpið
er minna gruggað. Tendensinn [hneigðin] verður eins og einskonar
myrkrahöfðingi, er þarf á að halda mannssálum, til að halda í sér lífí
og bera boð um sig, — en mannssálirnar líða, verða ófullkomnar,
óþroska og vanþroska í þjónustu hans. Og listin verður þý, er þurrka
verður fætur hans mjallhvítri skikkju sinni, í stað þess að skapa ljós og
skugga, stríð og frið, upphaf og endi mannssálna. [ . . . Einmitt það
hve mikið menn eiga sameiginlegt, gefur mannlýsingaskáldskapnum]
gildi, öllum til handa. Það sem aftur á móti greinir hvern ein-
stakling frá öðrum, gefur honum líf og lit, blæs í hann því fjöri og
margbreytni, sem lífíð sjálft hefur til að bera.
Eins og hver einstaklingur á sín einkenni, á hver þjóð þau, þegar
vel er aðgætt. Landið skapar lífsskilyrði og lífshætti að hinu ytra, en
hið ytra hefur aftur á móti mikil áhrif á hið innra [ . . . því] þarf eink-
um að rannsaka alþýðu manna, ferðast um Iandið, kynnast henni
heima fyrir og við störf hennar. Hún heldur staðareinkennum sínum
Ijest, en menntamennirnir, sem kynnast mönnum af öllu tæi, fá
menntun sína í Reykjavík, þar sem þjóðin rennur saman í ódeililega
heild, eða þá erlendis, þar sem alheimsmenningarinnar gæti ennþá
meira.'!
Þessi stefnuskrá er um margt mjög merkileg. í fyrsta lagi er sú stefna, að
skáldskapur skuli kanna viðbrögð persónu við ýmsum erfiðum aðstæðum,
greinilega ættuð frá stefnuskrá natúralismans, sem Emile Zola setti fram í
Frakklandi 1880 með bæklingnum Tilraunaskáldsagan, hvaða milliliðir sent