Hugur - 01.01.2002, Page 97

Lífsgildi og orðræða siðfræðinnar
Hugur
búa til skilgreiningar. Þetta gerir siðfræðingana að þátttakendum í
ýmsum flækjum og áætlunum sem varða stjórn og uppbyggingu samfé-
lagsins. Undir slíkum kringumstæðum hljóta siðfræðingar að þurfa að
stilla sig um að reka málstað einna verðmæta frekar en annarra. En allt
önnur lögmál hljóta að gilda þegar við horfum til gagnrýnishlutverks
siðfræðinnar. Siðfræðingar eiga að benda á veilur, gloppur og margvís-
legt siðleysi sem fram kemur í samlífi manna, meðferð valds, ákvörðun-
um hins opinbera. Þeir eiga að gagnrýna stofnanir og þeir eiga að sjá í
gegnum orðagjálfur og uppskafningshátt.
Mér finnst erfitt að sjá hvernig siðfræðin getur í senn haldið þessu
gagnrýna hlutverki sínu og líka takmarkað sig við að skýra skilyrði
sanngjarnra leikreglna. Hlýtur ekki sjálfsyfirvegun samfélags, samfé-
lags sem vill halda upp sjálfsgagnrýni, að beinast að gildismati þess rétt
eins og að leikreglunum? Ég held að það skipti líka máli að umræða um
leikreglur snýst oft í raun um lífsgildi, til dæmis um þá spurningu hvaða
verðmæti séu eftirsóknarverð fyrir samfélagsheildina. Hver eru þau
gæði sem samfélaginu ber að sækjast eftir, hver eru hin raunverulegu
gæði? Hlýtur ekki samfélagsumræðan alltaf að snúast um slíka hluti?
Svo nefnd séu dæmi úr íslenskum veruleika - við erum sífellt að fást
við spurningar á borð við: Eru samfélagsleg verðmæti fólgin í því að fóst
búseta sé sem víðast um landið? Ef svo er, getum við samt fórnað þess-
um verðmætum fyrir önnur verðmæti, til dæmis peninga? Getum við
borið saman gjörólík gæði eins og til dæmis íjárhagslegan ávinning og
óspillta náttúru? Öll samfélög, stofnanir og fyrirtæki manna standa
frammi fyrir ákvörðunum þar sem verðmæti rekast á. Ég er illa svikinn
ef það er ekki verkefni siðfræðinnar að glíma við spurningar sem verða
til vegna slíkra árekstra.
Gagnrýnisleysi siðfræðinnar er því miður dapurleg staðreynd víða í
vestrænum samfélögum. Heimspekingar, siðfræðingar og aðrir láta oft
stjórnmálamenn, stundum blaðamenn eða sérhæfða baráttumenn af
ýmsu tagi um alla raunverulega þjóðfélagsrýni. Sjálfir stilla þeir sér upp
sem einskonar sérfræðingar, kennarar eða ráðgjafar. Þetta er auðvitað
ekki algilt en algengt og hér á landi virðist mér þróunin vera sú að heim-
spekingar hverfi inn í hlutverk ráðgjafans. Þetta er að mínu mati
óheillaþróun því að þó að vel meinandi og vandvirkir ráðgjafar séu gíf-
urlega mikilvægir þá er hvöss og óvægin heimspekileg gagnrýni ómiss-
andi. Heimspekingar eiga að stuðla að rökræðum frekar en sáttum.
Þessi aðfinnsla mín varðar eitt einkenni bókarinnar: Margir höfund-
anna eru alltof uppbyggilegir. Framsetning þeirra er fáguð og stíllinn
vandaður og þeim er mjög í mun að sýna lesandanum fram á að gagn sé
að siðfræði. Titill bókarinnar gefur tóninn: Hvers er siðfræðin megnug?
95