Hugur - 01.01.2002, Page 103

Gagnrýni siðfræðinnar og gildi mannlífsins
Hugur
mynd mína og hamingjuleið.9 En þegar ég fæst við spurninguna „hvað
ber mér að gera?“ þá gengst ég undir þá ópersónulegu kröfu að gera það
sem stenst skoðun undir hinu „siðferðilega sjónarhorni“. Undir því sjón-
arhorni leitast menn við að meta gildi útfrá hagsmunum „hvers sem er“
en ekki út frá farsældarhugmyndum tiltekinna einstaklinga eins og eðli-
legt er með gildi í flokki 2). Þess vegna snýst rökræða um gildin í flokki
1) um það hvort þau geti öðlast samþykki allra í fijálsri og upplýstri rök-
ræðu þeirra sem þau varða. Þetta er rökræða um leikreglur og ég held
því fram að hún sé mikilvægasta hlutverk siðfræðinnar.
Þótt ég hafi haldið því fram að að margt, svo sem uppeldi, góðar bók-
menntir, trúariðkun, sem og samræður við sálusorgara, sálfræðinga og
vini, geti verið áhrifaríkara til merkingarbærs lífs, mannbóta og farsæld-
ar heldur en siðfræðileg rökræða, þá hef ég aldrei neitað því að það sé
mikilvægt hlutverk siðfræðinnar að greina og rökræða þau lífsgildi sem
menn leggja til grundvallar sjálfsskilningi sínum og hamingjuleit. En sú
rökræða lýtur sem betur fer öðrum lögmálum en samræðan um þau gildi
sem tengjast alhæfanlegum leikreglum. Markmið siðfræðilegrar rök-
ræðu um gildi í flokki 2) er öðru fremur að skýra sjálfsskilning og sjálfs-
mynd viðkomandi einstaklings, auðvelda honum að styrkja heilindi sín
og leita hamingjunnar á eigin forsendum.10 Þessi gildi tengjast hug-
myndum um sjálfsmyndun einstaklingsins, þeirri „fagurfræði tilvistar-
innar“ sem Foucault gerði að viðfangsefni og sótti til Grikkja. Ég skil vel
hrylling Foucaults yfir leit að algildu siðferði í þessum skilningi. Rök-
ræða um þessi gildi á ekki að stefna að almennu samkomulagi, því að
það er eðlilegt og sjálfsagt að einstaklingar velji sér ólíkar leiðir til far-
sældar, svo fremi sem þær rýmast innan ramma þeirra leikreglna sem
standa vörð um gildin í flokki 1).
9 Skilningur þeirra Róberts Haraldssonar og Jóns Á. Kalmanssonar á viðfangsefn-
um siðfræðinnar virðist vera bundinn við þessa spurningu. Þannig furðar Róbert
sig á því að ég telji siðfræðina einkum snúast um samskipti mín við annað fólk
og Jón tekur undir boðskap Thoreaus um að maður eigi að huga að eigin reynslu
og finna sína leið. Sjá grein Róberts, „Einræða, umræða og samræða“, bls. 184—86
og grein Jóns, „Hlutverk siðfræðinnar", bls. 211-12, báðar í Hvers er siðfræðin
megnug?
10 Sjálfsskilningurinn er í senn sögulegur, þ.e. bundinn mótunarsögu sjálfsins, og
siðferðilegur, þ.e. felur í sér sýn sem er mótuð af hugmyndum um hvernig ég ætti
að vera. Hvort tveggja getur hamlað sjálfræði einstaklingsins eins og tilvistar-
sinnar hömruðu hvað mest á. Þess vegna er spennan á milli þess sem ég er og
þess sem ég vildi vera siðferðilegt drama. Sjá grein mína „Er manneskjan nátt-
úrulaus? Hugleiðing um siðferði og mannlegt eðli“, Broddflugur bls. 108, og
Júrgen Habermas, „On the Pragmatic, the Ethical and the Moral Employments
of Practical Reason“, Justification and Application (Polity Press 1993) bls. 4-5.
101