Uppeldi og menntun - 01.01.2005, Blaðsíða 21

Gallinn við þessa stakhyggjutúlkun Dunnes er, að mínum dómi, sá að hún setur –
sem túlkun á Aristótelesi – kött í ból bjarnar. Því skal að vísu ekki á móti mælt að
Aristóteles varaði okkur við að leita að sams konar nákvæmni í siðfræði og stærð-
fræði. Það er einnig rétt að hann taldi mikilvægt að huga að því hvernig hinn siðvitri
myndi skilgreina viðkomandi aðstæður áður en við felldum siðferðilegan dóm um
þær. En hvorugt þetta nægir til að gera Aristóteles að stakhyggjumanni. Til þess að
stakhyggjutúlkunin á fronēsis gangi upp þarf að sýna fram á röklegan forgang ein-
stakra sanninda fram yfir almenn sannindi, einstakra skynjana fram yfir almennar
skoðanir og dóms hins siðvitra fram yfir hinn rétta siðlega dóm. Nánar tiltekið þarf
að rökstyðja að Aristóteles hafi trúað eftirfarandi: að a) gefa þurfi öll altæk siðferði-
leg sannindi upp á bátinn og treysta þess í stað á einstök siðferðileg sannindi sem
leidd séu af margbreyttum kringumstæðum mannlegs lífs, b) skynjun hins einstaka
komi þekkingarfræðilega séð á undan skilningi almennra skoðana og c) það sem er
siðlega rétt sé rétt vegna þess að hinn siðvitri dæmi það svo; ekki að hinn siðvitri
dæmi það svo vegna þess að það sé – raunverulega og óháð honum – rétt.
Vandinn við stakhyggjutúlkunina er sá að mér virðist engin hæfa í neinum þess-
ara þriggja skoðana, né því að Aristóteles hafi trúað þeim. Styðst ég þar bæði við
eigin lestur og túlkun einhvers þekktasta ritskýranda Aristótelesar í samtímanum,
Terry Irwins (1990; 2000). Hvað a) varðar þá felur umfjöllun Aristótelesar (1995) um
siðrænu dygðirnar í sér ótal skírskotanir til altækra sanninda um fólk og mannkosti
þess: hugrekki, hófstillingu og þar fram eftir götum. Þegar hann tekur dæmi er þeim
ekki lýst sem einstökum í sinni röð heldur þvert á móti sem dæmum um altækari
sannindi. Það að slík sannindi eigi ekki við um öll möguleg dæmi kann fyrst og
fremst að vera til marks um að altæk sannindi, hjá Aristótelesi, höfði fremur til eðlis-
bundinna viðmiða en einberrar tíðni (sjá áður). Vissulega samræmist það vel aðferð
Aristótelesar að telja altæku sannindin upphaflega runnin frá einstökum dæmum, en
það merkir ekki að þau séu einungis samsuða slíkra dæma og sífelldum breytingum
undirorpin eftir því sem fleiri ólík tilfelli verða á vegi okkar. Líku máli gegnir um b):
Þótt Aristóteles segi að fronēsis byggist á hinu einstaka og beinist að skynjun (1995, II,
bls. 81–82 [1142a]) þá kveður slíkt ekki endilega á um þekkingarfræðilegan forgang
skynjunar. Einfaldari túlkun á orðum hans væri sú að þótt almennar siðferðisskoðan-
ir, sem leiða af sér boð um breytni við allar mögulegar aðstæður, séu röklega hugsan-
legar þá yrðu þær svo flóknar að engin takmörkuð vera, á borð við okkur menn, gæti
í raun lært þær allar. Því sé skynsamlegra að reyna að þroska með sér siðferðilega
glöggskyggni, næmi fyrir hinu einstaka, sem geti ráðið okkur heilt við sem flestar
mögulegar aðstæður. Hvað c) varðar þá hefur Slote (1992, bls. 89) fært að því sann-
færandi rök að hinn siðvitri (fronimos) fylgi viðeigandi mælikvörðum um rétta athöfn
og tilfinningu af því að þeir séu viðeigandi; þeir verði ekki viðeigandi fyrir þá sök
eina að hinn siðvitri fylgi þeim. Ástæðan fyrir því að ég er sammála Slote er sú að
Aristóteles skirrist ekki við að útskýra hvers vegna tiltekin breytni sé rétt við tiltekn-
ar aðstæður; hann vísar ekki bara til hins siðvitra og þess sem hann myndi gera. Jafn-
vel þótt erfitt sé „að svara slíkum spurningum af nákvæmni“ þá er, að sögn Aristótel-
esar, „vert að leggja eitthvað af mörkum“ í þeim efnum (1995, I, bls. 255, II, bls. 193
K R I S T J Á N K R I S T J Á N S S O N
21