Saga - 2001, Blaðsíða 65

UNGBARNA- OG BARNADAUÐI Á ÍSLANDI1771-1950
63
Höfuðeinkenni á þróun ungbamadauða á íslandi eru í fyrsta
lagi hinar skörpu sveiflur - sem rekja má öðrum þræði til fámenn-
is landsins í samanburði við hin löndin - og í öðru lagi það hve
hvörfin (mortality transition) verða með snöggum hætti: á síðasta
áratug 19. aldar er ísland komið að þessu leyti í hóp annarra
Norðurlanda (nokkru hærra en Noregur, en lægra en Danmörk -
og England). Á öðrum áratug 20. aldar nær ísland því marki að
vera meðal þeirra landa í Evrópu norðvestanverðri sem sýna
minnstan ungbarnadauða. Munu vandfimdin dæmi um jafn
snöggar þjóðfélagsbreytingar og þessi hvörf eru til merkis um.
Þessari eftirsóknarverðu stöðu héldu íslendingar til loka tímabils-
ins.
En hvemig var þá ungbarna- og smábarnadauða háttað fyrir
1840? Eins og áður segir, gefa úrtaksköllin sæmilega áreiðanlega
mynd af þróun hans frá 1771 að telja. Skylt er þó að hafa fyrirvara
um annan áratug 19. aldar þegar færsla prestsverka var æði
gloppótt, einkum vegna breytinga sem þá voru gerðar á sniði
kirkjubóka.
Mynd 3 sýnir að á þessu sjötíu ára tímabili einkennist ungbarna-
dauðinn af miklum sveiflum sem koma skýrt fram þótt jafnað sé
út fyrir hvert fimm ára skeið. Sögulegu hámarki nær dánartíðnin
1781-85 (nál. 480%) þegar móðuharðindin geisuðu (versta ein-
staka árið er 1784, en dánartíðni þá var um 735%). Tímabilið
1786-1820 markar svo áberandi lægð þar sem dánartíðnin liggur
kringum 220% að jafnaði; var ísland á svipuðu stigi og Svíþjóð
hvað varðar ungbamadauða á þessu tímabili.
Þegar litið er á síðustu þrjá áratugi 18. aldar sem heild reynist
ungbamadauði til mikilla muna lægri en áætlanir og útreikningar
Hans-Oluf Hansens sýna, en hann byggði þær á dánar- og ævi-
lengdartöflu (life tables). Þessar áætlanir Hansens eru reyndar
mjög óvissar, eins og hann bendir sjálfur á, sökum skorts á heim-
ildum um aldur dáinna og þess hve stopult manntöl voru tekin á
íslandi fram á 19. öld. Þetta á ekki síst við um móðuharðinda-
tímann, enda eru tölur Hansens um þau ár frekar ótrúverðugar.35
34 Skýrslur um heilsufar, bls. 11.
35 Af línuriti Hansens má ætla að fleiri drengir hafi dáið árið 1784 en faedd-
ust og ungbamadauði hafi verið nálægt 940%o árið 1785. Rannsókmr á