Saga - 2001, Blaðsíða 238

236
RITFREGNIR
hartn hvemig þessi notkun hefur á tíðum verið misvísandi en oft hefur
verið litið svo á að hugtakið hafi vísað til kirkjustaða almennt. Það hefur
aftur leitt til þess að hugmyndir um inntak og umfang staðamála hafa
verið með ýmsum hætti. f síðari kapítulum kannar hann síðan hvernig
hugtakið er notað í ýmsum hérlendum heimildaflokkum, annálum, lög-
um, biskupasögum og Sturlungu (auk annarra sagna), skjallegum heim-
ildum, sem og í staðanöfnum. Loks ræðir hann hvemig hugtakanotkunin
hefur verið í Noregi og á meginlandinu. Þau efnistök sem hér eru viðhöfð
og sá samanburður sem þau leyfa milli hugtakanotkunar í heimildum
annars vegar og rannsóknarritum hins vegar beina athygli að ýmsum
áhugaverðum aðferðafræðilegum spumingum. Sýnir slíkur samanburður
m.a. hve viðkæmt hið óhjákvæmilega skref fræðimannins er út úr hug-
taka- og hugarheimi heimildanna yfir í túlkimarlíkön og fagorðaflaum
nútímans. Hugsjón margra um að „láta heimildimar tala" án ritstjórnar
eða umorðunar er vart raunhæf. Hlutverk fræðimannsins felst einmitt 1
að „þýða" heimildimar ef ekki af einu tungumáli á annað þá frá einu
tímabili til annars. Öll þekkingaröflun krefst þess og að fram fari flokkun,
stöðlun og samræming og í þeirri vinnu verður orðfæri heimilda oft að
víkja fyrir faghugtökum. Umfangsmikil greining Magnúsar Stefánssonar
á staðar-hugtakinu færir okkur aftur á móti heim sanninn um hversu mik-
ilvægt er að stöðlunar- eða „þýðingarstarf" fræðimannsins sé faglega af
hendi leyst og eigi sér góða stoð í heimildunum.
Magnús Stefánsson hefur þegar í fyrri ritgerðum sínum í Sögu íslands
gengið út frá því að staður merkti (að jafnaði) kirkjustað þar sem kirkjan
átti heimajörðina alla með gögnum og gæðum (Saga íslands 2 b., bls. 76,
Saga íslands 3. b., bls. 125). í því verki sem nú liggur fyrir afmarkar hann
merkingarsviðið enn frekar og undirbyggir það „empírískt" á grundvelU
undravíðtækrar heimildakönnunar. Nú gengur hann út frá að staður se
íslensk þýðing á kanóníska tækniheitinu locus (m.a. í samsetningunum
locus religiosus, locus sacer eða öðrum hliðstæðum) og nái yfir óskiptan
lega eignasamsteypu er samanstóð af kirkjuhúsi og allri jörðinni er kirk)
an stóð á og var ætlað að vera staðbundin kirkjumiðstöð í sókn líkt og
biskupsstól í heilu biskupsdæmi. Ekki verður annað séð en höfundi tak
ist að færa sannfærandi rök fyrir þessum dýpkaða skilningi sínum á hug
takinu. Um leið bregður hann nýju ljósi á staðamálin í heild og sýmr
fram á að einhliða kirkjupólitísk túlkun þeirra sé misvísandi. Það er mun
ur á hvort staðamál eru skilin sem tilkall biskupa til víðtækra valda y1
kirkjustöðum almennt eða jafnvel öllum eignum sem hugsaðar voru tila
standa straum af rekstri kirkjuhúsa og helgihaldi í þeim eða hvort þe,r
kröfðust forræðis yfir afmörkuðum og skilgreindum staðbundnum
kirkjulegum miðstöðvum eða „helgistöðum". Annað má líta á sem veraldar
vafstur. Hitt er marktækt skerf í þróun stofnunar með sífellt sterkari sjal
mynd.