Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1929, Blaðsíða 71
lífsskoðanir íslendinga til forna
37
Byrði betri
berrat maðr brautu at
en sé manvit mikit;
auði betra
þykkir þat í ókunnum stað,
slíkt er válaðs vera. (10)
Óbrigðra vin
fær maðr aldregi
en manvit mikit. (6)
1 þessari samlíkingu við óbrigðan
vin felst fyrst o gfremst það, að vér
eigum að treysta vitinu eins og vér
treystum tryggum vini, þar sé vort
bezta athvarf, en jafnframt hitt, að
vér eigum ekki að bregðast vitinu,
breyta á móti boðum þess, og loks
skín út úr þessum orðum ánægjan
af því að hugsa, ánægjan af sam-
búðinni við vitið, ef svo má að orði
kveða. Vitið er betra en auður, því
að heimskur maður kann ekki að
beita auðnum rétt og
svá er auðr
sem augabragð,
hann er valtastr vina. (78)
Öll tilvera hins volaða er undir vit-
inu komin. Það er síðasta og eina
athvarf hans.
Þessari virðingu höfundarins fyrir
vitinu, trausti og ást á því fylgir ljós
skilningur á því, hvernig menn eiga
að afla sér þekkingar með stöðugri
athugun:
Hinn vari gestr,
er til verðar kemr,
þunnu hljóði þegir;
eyrum hlýðir,
en augum skoðar;
svá nýsisk fróðra hverr fyrir.
(7)
En um það, sem ber sjálft fyrir augu
og eyru, verður að spyrja:
Fregna ok segja
skal fróðra hverr,
sá er vill heitinn horskr. (63)
Hann á ekki aðeins að spyrja, held-
ur verður líka að segja frá og fræða
aðra, um leið og hann fræðist af
þeim. Að líkindum ekki aðeins
vegna þess, að “glík skulu gjöld
gjöfum”, heldur og fyrir þá sök, að
þeklting vor skýrist fyrir sjálfum
oss, er vér komum orðum að henni.
Vér eigum raunar með fullum sanni
þá eina hugsun, sem vér getum gef-
ið öðrum fullmótaða í málm orð-
sins. En flest tilsvör forfeðra
vorra votta óbeit þeirra á hugsunar-
lausu munnfleipri: “Mæli þarft eða
þegi” (19) segja Hávamál. Með
þessum hætti þróast jafnt þekking
og mannvit: með því að þiggja og
gefa og kynnast mörgum mönnum.
Sanna mannþekkingu fær ekki sá,
sem allt af situr á heimaþúfunni:
Sá einn veit,
er víða ratar
ok hefir fjölð um farit,
hverju geði
stýrir gumna hverr,
sá er vitandi er vits. (18)
Ef vér höfum nú hugfasta þessa
skoðun Hávamála á ágæti vits og
þekkingar, þá virðist það í fyrstu
undarlegt, að höfundurinn ræður
mönnum jafnframt til að verða ekki
ofvitrir. Þrjú erindin (54—56)
byrja svo: