Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1929, Blaðsíða 165
ÍSLENZKAR BÓKMENTIR EPTIR SIÐSKIPTIN
131
Af þeim bókmentum eru rímurn-
ar fyrirferðarmestar. Rímurnar eru
söguljóð. Efni þeirra er tíðast sótt
í sögur, íslendingasögur, konunga-
sögur, en einkum fornaldarsögur,
riddarasögur og aðrar ýkjusögur.
Tíðast er nákvæmlega fylgt sög-
unni, sem útaf er ort. Efninu er
skipt niður í einstakar rímur, sem
hver er með sínum hætti, en fram-
an við hverja rímu er mansöngur,
ástaljóð eða hugleiðingar skáldsins
um hag sinn og mannlífið.
"Bókmentategund þessi er til orð-
iii snemma á 14. öld og var í blóma
allt fram á 19. öld. Hinir frumleg-
ustu bragarhættir rímnanna eiga
upptök sín að rekja til útlendra
danskvæða og vagantaljóða (fer-
skeytlan er hálf vagantvísa). Hrynj-
andin er ávalt réttur tvíliður, grund-
völlur rímnaháttanna er því hinn
sami og í nýrri evrópiskum ljóðum,
en allur annar en í forngermönsk-
um kveðskap. Fyrst voru rím-
urnar einfaldar að máli og formi,
en brátt breyttist þetta. Háttum
fjölgar og þeir verða margbreyti-
legir og dýrir, auk ríms og stuðlunar
koma hendingar inn í vísuorðum.
Hér skal nefnt eitt dæmi um hinn
dýrasta bragarhátt rímna, sléttu-
bönd:
Saman (a) bekkjast kona, karl (1)
kvæðamanninn heyra (2).
Gaman (a) ekkert prúðan pall (1)
prýðir annað meira (2).
Hér er auk ljóðstafanna (með
breyttu letri) og rímisins (1-2)
hendingar í fyrstu og þriðju brag
línu (ekk-bekk), annari og fjórðu
(mann - ann) og loks rímar saman
fyrsta orð fyrstu og þriðju brag-
línu (a-a). Vísuna má ennfremur
jafnvel lesa afturábak og áfram, án
þess efni raskist.
Er til máls kemur taka rímna-
skáldin brátt upp skáldamálið forna,
án þess þó að verða út af eins tor-
skilin og fornskáldin. Einkum ber á
tveim fyrirbrigðum: heitum og
kenningum. Heitin eru nöfn á hlut-
um, orð, sem eigi koma fyrir nema
í skáldskap, og er slíkt alþekkt úr
bókmentum flestra þjóða, en óvenju
hreinræktað í norrænu.
Kenningarnar eru líka til með
flestum þjóðum, ekki síst í alþýðu-
máli, en hvergi hafa þær verið sett-
ar í kerfi í skáldskapnum viðlíka og
meðal norrænna þjóða. Kenning-
arnar eru umritanir, opt líkingar
(metaphora) og skyldar gátum.
Það er kenning, þegar Gongora kall-
ar smjaðrarann “sírenu konungs-
hallarinnar,” Hómer nefnir skipið
“sævar hesf’ (sama kenning algeng
í íslenzku), Biblían kallar vínið
“blóð þrúgunnar,” og þegar frönsk
skáld á 17. öld kölluðu mánann
“flambeau de la nuit,” augun “mir.
oirs de l’ame.” Kenningamergð í
kvæðum gefur þeim mjög einkenni-
lc-gan svip, sem minnir á fornnor-
rænan drekaskurð; þar blandast
saman skörp sjón á smáatriðum
veruleikans annarsvegar, en hins-
vegar er vélrænt ímyndunarafl, sem
með ofurvaldi sínu tengir saman
hluti, sem opt eru alóskyldir. Kenn-
ingar eru sprotnar af djúpri nauðsyn
í norrænu eðli, og koma skyldi fyrir..
brigði aptur og aptur fyrir í íslenzk -
um bókmentum.
Rímurnar hafa vanalega ekki