Læknablaðið : fylgirit - 01.12.1983, Síða 111

109
Tómas Helgason
FARALDSFRÆÐI OG GEÐVERND
Þekking manna á orsökum helstu geðsjúkdóma
er enn takmörkuð, en yfirleitt er gert ráð fyrir að
orsakir þeirra séu margþættar. Tilraunir til að
koma í veg fyrir slíka sjúkdóma skortir oft sértækni
bæði hvað snertir aðferðir og markmið. í flestu
tilliti svara þessar tilraunir til aðgerða almennrar
heilsuverndar. Þeim er ætlað að stuðla að almennu
heilbrigði eða að auka mótstöðu fólksins gegn
geðbroti. Nægileg umhyggja fyrir líkams- og geð-
heilsu er mikilvæg fyrir heilbrigði og þroska og
kemur í veg fyrir margs konar kvilla, jafnt líkam-
lega sem geðræna. Faraldsfræðin hefur fyrir löngu
sýnt tengslin milli afkomu og öryggis og heil-
brigðis.
Geðvernd, í víðum skilningi, fjallar um allt sem
stuðlar að því að viðhalda andlegri vellíðan, koma í
veg fyrir geðsjúkdóma, lækna og líkna þeim sem
slíka sjúkdóma fá og draga úr þeirri hömlun, sem
þeim fylgir fyrir sjúklingana og fjölskyldur þeirra.
Hin almenna geðvernd, sem allir eru sammála um
að sé nauðsynleg, getur þannig verið mjög yfir-
gripsmikil og fjallað um allt sem gefur lífinu gildi og
fyllingu. En menn getur greint á um markmið og
leiðir. í þrengri skilningi fjallar geðvernd eins og
önnur heilsuvernd um það, hvernig skuli koma í
veg fyrir sjúkdóma. Til þess þarf að finna sjúk-
dómsorsakirnar og eyða þeim. Verði það ekki gert,
þarf að beina aðgerðum að einstaklingnum til að
gera hann ónæman. En það er einnig hægt að grípa
til almennra aðgerða til að koma í veg fyrir sjúk-
dóma. Enginn ágreiningur er um markmið, allir
vilja koma í veg fyrir sjúkdóma, en annað mál er
hvaða almennum aðgerðum skuli beita. Slíkar að-
gerðir eru oft óþægilegar og óvinsælar meðal meiri
hluta fólks og geta leitt af sér önnur vandamál,
jafnvel þótt þær séu árangursríkar. Dæmi um slíkar
almennar aðgerðir, sem horfa til geðvemdar, er
bann áfengra drykkja, sem er óvinsælt, þar sem
meirihluti fólks vill hafa aðgang að þeim, þrátt fyrir
þá hættu, sem notkun þeirra getur haft í för með
sér. Til þess að geta nýtt þekktar aðferðir til heilsu-
verndar með einhverjum árangri og fundið nýjar,
þarf faraldsfræðilegar rannsóknir. Þær eru og
mikilvægar í leit að sjúkdómsorsökum.
GEÐVERND
Kaplan (1) telur heilsuverndandi geðlæknis-
fræði fjalla um þá sérfræðilegu þekkingu, bæði
fræðilega og hagnýta, sem nota má til að skipu-
leggja og framkvæma aðgerðir, sem 1) draga úr
tíðni geðtruflana í samfélaginu; 2) stytta sjúk-
dómstímann; og 3) minnka hömlun, sem leitt getur
af þessum sjúkdómum. Þetta er mjög yfirgripsmikil
skilgreining og gæti eins vel verið skilgreining á
viðfangi geðlæknisfræði yfirleitt.
Heilsuverndaraðgerðir má flokka með tilliti til
sértækni markmiðs, sértækni aðferðar og sérkenna
viðfangsins. Við heilsuverndaraðgerðir verður eins
og við aðrar læknisaðgerðir bæði að taka tillit til
áhættunnar, sem þeim er samfara, og siðferðislegra
forsendna, sem þær verða að fara eftir.
Þegar rætt er um sjúkdómsvarnir í geðlæknis-
fræði, er gott að hafa líkan af sviði geðlækninganna
í huga. Nýlega hafa Adler, Levinson og Astrachan
(2) kynnt eina slíka nýtilega mynd og fjallað um
hana með tilliti til geðverndar. Þeir greina verkefni
geðlæknisfræðinnar í: 1) læknisfræðileg verkefni,
sem fjalla um lækningar sjúkdóma; 2) endurhæf-
ingarverkefni, sem fjalla um aðlögunarerfiðleika;
3) félagslegt eftirlit, sem snýst um stjóm á afbrigði-
legri hegðun; og 4) mannúðarverkefni, sem stuðla
að þroska einstaklingsins. Ákveðnar beinar að-
gerðir, sem snerta frumheilsuvernd, falla innan
ramma læknisfræðilegra verkefna, en aðrar óbein-
ar fyrirbyggjandi aðgerðir undir önnur verkefni.
í kenningu Kaplans (1) er engin tilraun gerð til
að skilgreina aðgerðir til að koma í veg fyrir ein-
staka geðsjúkdóma. Frumvömin verður að stuðla
að geðheilbrigði með óbeinum aðgerðum meðal
fólks í samfélaginu, sem ekki hefur enn fengið
einkenni, í von um að draga úr líkum á því að það
veikist. Ef sameiginlegur orsakavaldur væri þekkt-
ur, jafnvel þótt hann einn væri ekki nægjanlegur, ef
samstaða væri um virkar aðferðir til að stuðla að
geðheilbrigði og ef næg úrræði væru fyrir hendi,
gætu slíkar almennar varnaraðgerðir komið að
haldi. Þó að allir setji góða heilsu efst á óskalistann,
eru takmörk fyrir því hve miklu menn vilja eyða til
að ná því marki, sérstaklega ef ekki er víst hve