Búskapur hins opinbera 1980-1989 - 01.03.1991, Page 90

8. Skilgreining á starfsemi og umfangi hins opinbera.
Það sem einna helst einkennir þróun hagkerf-
isins á síðustu áratugum er vaxandi umfang og
mikilvægi opinberrar starfsemi. Sú þróun hefur
hrundið af stað mikilli umræðu bæði innan
hagfræðinnar og stjórnmálanna, og hafa margar
áhugaverðar spurningar vaknað. I þessum kafla
verður leitast við að aðgreina opinbera starfsemi
frá starfsemi annarra aðila í hagkerfinu, m.ö.o.
að skilgreina umfang hins opinbera. Að sjálf-
sögðu er ekki til nein einhlít skilgreining á hinu
opinbera, því hún hlýtur alltaf að taka mið af
þeirri notkun sem henni er ætluð hverju sinni.
Hins vegar er hægt að draga fram þá þætti sem
skipta mestu við slíka afmörkun.
8.1 Hvers vegna opinber starfsemi.
Þegar fjallað er um opinbera starfsemi í hag-
fræðilegu tilliti er rétt í upphafi að draga fram að
hverju slík starfsemi beinist. En til að svara slíku
skal dregin upp einföld mynd af hagkerfinu.
Annars vegar eru framleiðsluþættir, þ.e. vinnu-
afl, fjármagnsvörur og aðföng, hins vegar eru til
staðar ákveðnar þarfir einstaklinga og þjóðfé-
lags fyrir vöru og þjónustu. Framleiðslan gengur
út á það að umbreyta framleiðsluþáttunum yfir í
þessar vörur og þjónustu. Ef framleiðsluþáttun-
um er umbreytt á hagkvæmastan hátt, þá bera
einstaklingar og þjóðfélagið sem heild meira úr
býtum en ella.
Spurningin er því með hvaða hætti er best
hægt að tryggja hagkvæmustu umbreytingu á
framleiðsluþáttunum yfir í vöru og þjónustu.
Þeir sem trúa á starfsemi markaðarins eru þeirr-
ar skoðunar að einkarekstur og markaðskerfið
sinni best slíku hlutverki. Þeir hugsa sem svo að
hagnaðarvonin reki framleiðendur áfram í leit
sinni að tækifærum til hagnaðar. Slík leit endar
annars vegar í framleiðslu nýrra vara og þjón-
ustu, ef framleiðandinn trúir því að neytandinn
sé tilbúinn til að greiða hærra verð fyrir vöruna
en kostar að framleiða hana. Og hins vegar í
ódýrari framleiðslu eða hagkvæmari umbreyt-
ingu en áður. Hagnaðarvonin er því driffjöðrin
að nýj ungum og hagkvæmari framleiðslu. Það er
að þessu ferli sem opinber starfsemi beinist
meðal annars.
8.1.1 Markaðsbrestir.
Ef markaðskerfið getur best fullnægt þörfum
einstaklinganna og stuðlað að bestri nýtingu
framleiðsluþáttanna vaknar sú spurning hvort
þörf sé fyrir opinbera starfsemi. Flestir telja að
svo sé og er ástæðan fyrst og fremst sú að
raunveruleikinn er oft mun flóknari en margar
forsendur markaðskerfisins gera ráð fyrir. Til
dæmis er iðulega gert ráð fyrir að neytendur og
framleiðendur séu margir og smáir, að enginn
einn þeirra hafi bein áhrif á verðmyndunina,
o.s.frv. Þá er í slíku kerfi oft gert ráð fyrir að
aðilar markaðarins hafi þá þekkingu um nútíð
og framtíð, sem nauðsynleg er til ákvarðana-
töku, til að markaðskerfið skili tilætluðum ár-
angri. En raunveruleikinn er oft annar. Þar
þurfa aðilar markaðarins oft að taka ákvarðanir
í algjörri óvissu um hvað framtíðin ber í skauti
sér; ákvarðanir sem byggja aðeins á væntingum
um framtíðina. Slíkar væntingar reynast iðulega
rangar. Slíkar kringumstæður geta í vissum til-
fellum reynst framleiðendum og þjóðfélaginu
afar kostnaðarsamar, og dregið úr hvöt þeirra til
að ráðast í stærri verkefni, sem mikil óvissa ríkir
um. Markaðskerfið brestur með öðrum orðum.
Það eru því margar ástæður fyrir því að hið
opinbera hafi afskipti af markaðskerfinu og sé
með ýmsa starfsemi.
88