Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 62

Drepsóttir og hungurdauði voru helstu orsakir
mannfellis á öldinni en í vaneldi magnast áhrif sjúk-
dóma og þeir geta orðið banvænir þó fullhraustum
séu þeir meinlausir.4 Upplausn fjölskyldna var því
daglegt brauð í sveitum landsins. Híbýli íslendinga
voru flest lágreistir niðurgrafnir moldarkofar sem
hripláku í rigningum. Hreinlæti var mjög ábótavant í
þessu gamla samfélagi, fólk þvoði sér almennt ekki
um líkamann og fatnaður var sjaldan þrifinn.5
Allur aðbúnaður íslendinga á 17. og 18. öldinni
var mjög slæmur, mannfellisár höfðu ekki verið fleiri
en einmitt þá eða allt að 30 á hvorri öld.6 Þrátt
fyrir það voru íslenskar konur afar frjósamar en
Eggert Ólafsson segir ekki óvanalegt að hjón eignist
allt að 10 til 15 börn yfir ævina en aðeins þriðjungur
þeirra lifði.7
Orsök ungbarnadauðans hefur löngum verið
vinsælt rannsóknarefni fræðimanna bæði fyrr og
síðar og hafa flestir komist að þeirri niðurstöðu
að orsakir hans séu fyrst og fremst afleiðingar
smitsjúkdóma, lélegs aðbúnaðar og almenns heilsu-
leysis mannskepnunnar á tímabilinu.8 í skrifum
margra þeirra er hægt að greina það viðhorf að
vanrækslu mæðra megi kenna um ótímabæran
dauða ungbarna.5
Samhjálp kvenna
Danski læknirinn P.A. Schleisner, ferðaðist hér um
landið á 19. öld og kannaði m.a. barneldishætti
íslendinga. Skýrsla hans um ástandið í heilbrigðis-
málum íslendinga á þeirri öld er að mörgu leyti
einnig lýsandi fyrir ástandið eins og það var á 18.
öldinni því almennur aðbúnaður manna var síst betri
þá. I skýrslu Schleisners er að finna athyglisverða
lýsingu á meðhöndlun ungbarna við fæðingu. Sú
heimild segir okkur þó meira um viðhorf læknisins til
kvenna almennt heldur en hún gerir um meðferð
á hvítvoðungum.
...Moderen, saasnart hun kun vel kar födt,
overgiver sit Barn til den nærmest boende
Kone, der har betjent hende ved Födslen. Det
spæde Barn overlades alt saa hvorledes de
stakkels Börn behandles hos disse saakaldte
Jordemædre, hvor en gammel kjærling sættes
til at passe dem, kan man let tænke sig.10
En þessar svokölluðu ljósmæður, eða gömlu kerl-
ingar eins og Schleisner velur að kalla þær, nutu mik-
illar virðingar í gamla samfélaginu þar sem þær
bjuggu yfir áratugareynslu við fæðingarhjálp og
aðhlynningu ungbarna. í bókinni A Midwife's Tale
eftir sagnfræðinginn Laurel Thatcher Ulrich er að
finna góðar lýsingar á lífi og starfi amerískrar ljós-
móður er uppi var á 18. öld. Þessar minningar eru
dagbókarbrot Mörthu Ballard, ómenntaðrar bónda-
konu sem gerðist ljósmóðir á efri árum sínum.
Ástæða þess að konur sinntu almennt ekki ljós-
móðurstörfum fyrr en á gamals aldri var m.a. sú að
barnauppeldi og dagleg skyldustörf við búreksturinn
gerði það að verkum að þær gátu síður yfirgefið
heimilið en þær sem eldri voru og nutu aðstoðar
uppkominna barna sinna. Ljósmóðurstarfið krafðist
oft langrar fjarveru frá heimilinu þar sem fæðing
gat tekið allt upp í tvo sólarhringa. Ungar mæður
Ekki var óalgengt að ljósmæður kynnu ýmislegt fyrir sér í notkun lækningajurta til
að lina þjáningar fæðandi kvenna.
sem stóðu í barnauppeldi voru því ekki í aðstöðu til að sinna
slíku starfi.
Einnig krafðist ljósmóðurstarfið mikillar reynslu af fæð-
ingum og fæðingarhjálp en áður en Martha fór sjálf að starfa
sem ljósmóðir hafði hún verið viðstödd fjölda fæðinga og sjálf
alið níu börn en á þeim 27 árum sem Martha hélt dagbók
aðstoðaði hún við 816 fæðingar. Læknisáhöld hennar voru í
formi blíðlegra hughreystinga og atlætis en auk þess var ekki
óalgengt að ljósmæður kynnu ýmislegt fyrir sér í notkun lækn-
ingajurta til að lina þjáningar kvennanna. Nálægð slíkrar ljós-
móður hefur veitt fæðandi móður andlegan sem líkamlegan
stuðning á langdregnu og erfiðu ferli fæðingarinnar.
í dagbók Mörthu er greinilegt að í þessu gamla samfélagi
skipti samhjálp kvenna miklu máli. Þegar nálgaðist fæðinguna
sjálfa var safnað saman nánustu kunningjakonum eða ætt-
ingjum sængurkonunnar sem komu til að veita henni stuðning
og aðstoða ljósmóðurina. Einnig var al'gengt að þær önnuðust
hið nýfædda barn meðan móðirin lá sængurleguna og safnaði
kröftum eftir barnsburðinn.11 Eflaust hefur verið algengt að
einhver af konunum dveldi á heimilinu skamma hríð eftir fæð-
ingu barnsins en sökum þrengsla og fátæktar hafa íslensk
alþýðuheimili oft ekki verið í stakk búin til að hýsa nýfædd
börn sem þá hafa verið send í fóstur á annað heimili meðan á
sængurlegu móðurinnar stóð eða eins lengi og þurfa þótti.
Rannsókn Gísla Ágústs Gunnlaugssonar á íslenskum fóstur-
börnum á 19. öld sýnir að slík börn hafi yfirleitt ekki verið send
í fóstur til vandalausra heldur önnuðust þau ættingjar eða vinir
móðurinnar innan hreppsins.12 Harðorðar lýsingar Schleisners
læknis, sem að ofan er getið, þar sem hann lýsir hirðuleysi ís-
lenskra mæðra gagnvart nýfæddum börnum sínum, geta því
ekki talist réttmætar.
Helgi Þorláksson sagnfræðingur telur stutta sængurlegu
íslensku konunnar á 18. öld hugsanlega tilkomna vegna kröfu
um að móðirin sinnti heimilisstörfunum.13Ósjálfbjarga ungbarn
hefði bæst við dagleg störf hennar sem þó voru ærin fyrir og
móðurinnar beið nú hið erfiða hlutverk að samræma langan
vinnudag sinn við umönnun ungbarnsins.
Mæóur í vanda
í allri þeirri fátækt sem íslensk alþýða bjó við á 18. öld hefur
vinnuframlag hvers einstaklings skipt sköpum. Sá tími er smá-
börnin þörfnuðust umönnunar móðurinnar á heimilinu skerti
verulega afkomumöguleika fjölskyldunnar og gat átt þátt í því
að hún varð bjargþrota. í þessu samfélagi grúfði stöðugur ótti
60