Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 72

Þessi „íhaldssama bylting" sem kennir sig við
ný-frjálshyggju byggist í raun á gömlum merg. Hana
má tengja „Laissez Faire“ stefnu klassískrar frjáls-
hyggju og hinni ævafornu hugmynd um lífkeðjuna
(chain of being) þar sem stærðfræðingurinn hefur
tekið við hlutverki guðs og á botninum er hinn óupp-
lýsti maður sem veit ekki mikið um hjól efnahagslífs-
ins. í umfjöllun Bourdieus er raunar stutt í gagnrýni
á kenningar Spencers því hann telur hugmyndir ný-
frjálshyggjunnar grundvallast á eins konar ný-
darwinisma sem gangi út frá að það séu hinir hæf-
ustu sem fari á toppinn. Það eru alltaf einhverjir sem
sigra og þar af leiðandi einhverjir sem tapa. Allt snýst
þetta um samkeppni og gefið er til kynna að þeir sem
eiga undir högg að sækja, til dæmis vegna atvinnu-
leysis, séu einfaldlega ekki samkeppnishæfir. Alveg er
horft framhjá misjafnri félags- og efnahagslegri stöðu
einstaklinganna og hið innbyggða samfélagslega mis-
rétti er falið á bakvið lögmál hins frjálsa markaðar.26
Samkvæmt ofangreindu gefur hin vel heppnaða
„markaðssetning" á kenningum ný-frjálshyggjunnar
til kynna að sem pólítískt hagstýringartæki sé stefnan
fyrst og fremst vísindaleg og náttúruleg, ekki hug-
myndafræðileg. Bourdieu telur raunar þá skoðun
sorglega algenga að ekkert mótvægi sé til við
ný-frjálshyggjuna; að það sé enginn annar valmögu-
leiki til staðar. Málið snúist þannig annað hvort um
frjálshyggju eða „barbarisma“. Þessu er félags-
hyggjumaðurinn Pierre Bourdieu ekki sammála enda
telur hann darwinískan heim ný-frjálshyggjunnar
gera allt annað en að byggja undir almennt frelsi
einstaklingsins. Að framfylgja efnahagslegri skipan af
þessu tagi undir merkjum einstaklingsfrelsis flokkar
hann sem formgerðarlegt ofbeldi enda leiði afskipta-
leysisstefna ný-frjálshyggjunnar fremur til ófrelsis í
formi samfélagslegrar streitu, þjáninga og óöryggis.
Markaðurinn er einfaldlega ekki vél heldur snýst
hann um framkvæmd hagsmunagæslu.27 Með þessum
hugmyndum sínum afneitar Bourdieu fullkomlega
þeirri hefðbundnu tengingu sem frjálshyggjumenn
hafa löngum viljað meina að sé á milli markaðs-
og einstaklingsfrelsis.
„Sögulok?"
Á síðustu áratugum hefur töluvert verið ritað um
endalok sögunnar á söguspekilegum/stórsögulegum
nótum. Þekktust þessara hugmynda og sú sem oftast
er vísað til er vafalítið kenning Francis Fukuyama
sem birtist í riti hans The end of history and the last
man (1992). Það er þó ekki svo að kenningar um lok
sögunnar séu alveg nýjar af nálinni: Markhyggju-
kenningar af ýmsum toga hafa lengi gert ráð fyrir
einhvers konar „sögulokum", guðlegum eða efnis-
legum. Má þar sem dæmi nefna skrif Ágústínusar
kirkjuföður (354-430) Um guðsríkið (De civitate
Dei), og jafnframt má benda á að hugmyndakerfi
þeirra Hegels, Marx og Spencers innihalda hug-
myndir um einhvers konar sögulok, eins og aðeins
hefur verið komið inn á hér að framan. Kenningar
Fukuyamas skera sig þó alfarið frá eldri kenningum
að því leyti að hann leggur ekki áherslu á markmið
einfaldlega vegna þess að því hefur nú þegar verið
náð að mestu. Með hugtakinu „lok sögunnar“ á
hann ekki við það að atburðasagan sem slík hafi eða
muni stöðvast heldur hitt að samfélags- og stjórnar-
farslegar formgerðir hafi að öllum líkindum náð vissu loka- eða
hástigi innan vestrænna þjóðfélaga. Án þess að farið sé út í
gagnrýni á þann „eurócentrisma“ sem birtist í þessari hugsun
telur Fukuyama að í frjálslyndum lýðræðissamfélögum (liberal-
democracy) nútímans sé rúm fyrir alla og hinir ólíkustu ein-
staklingar/hópar geti innan þess samfélagsforms sóst eftir og
fengið þá viðurkenningu sem allir þarfnist. Hann bendir á að
jafnvel þótt kapítalisminn sem slíkur sé ekki náttúrulegur þá séu
menn misjafnir að upplagi og þar af leiðandi er náttúrulegur
ójöfnuður á milli manna alltaf til staðar. Á Fukuyama má skilja
að þessi tvennd, frjálslyndi/-hyggja annars vegar og lýðræðið
hins vegar, búi yfir bestu hugsanlegri lausn á þessu mannlega
vandamáli; í frjálslyndum lýðræðisþjóðfélögum hafi afburða-
mennirnir sitt athafnalega svigrúm án þess þó að það bitni
harkalega á þeim sem minna mega sín og þeir njóti jafnvel góðs
af verkum þeirra sem betur eru settir.28
Hin „yfirþjóðlega" samfélagsgreining Fukuyamas miðast
raunar mest við Bandaríkin, það ríki heims þar sem ný-frjáls-
hyggjan hefur náð að blómstra hvað mest. Af framangreindu
ætti að vera ljóst að Pierre Bourdieu lítur allt öðrum augum á
samfélagsgerð frjálslyndra lýðræðisríkja en Francis Fukuyama
og greinir allt annað en það jafnvægi sem birtist í tvenndar-
hyggju Fukuyamas, enda er greiningarmódel hans ólíkt
flóknara. Það skín í gegn hjá Bourdieu að hann telur lýðræðið
vera undir hæl hins táknræna auðmagns markaðarins og þannig
dregur hann jafnvægið á milli frjálshyggju og lýðræðis innan
vestrænna samfélaga fullkomlega í efa. Hins vegar þykir honum
sem ný-frjálshyggjan hafi tekið á sig æðsta form hinnar íhalds-
sömu hugmyndar um „lok hugmyndafræðinnar“ sem hefur í
seinni tíð þróast yfir í hugmyndina um „lok sögunnar". Þau
„endalok" vísa til „staðfestingar" útópíunnar og þótt hann setji
spurningarmerki við stórsöguleg hugtök á borð við hnattvæð-
ingu þá hefur Bourdieu vissar áhyggjur af því að með sterkum
bakhjarli sínum sé staðleysa ný-frjálshyggjunnar nálægt því
vafasama marki að raungera sjálfa sig.29
Lokaorð
Það er vart spurning um að kenningar þeirra Karls Marx og
Herberts Spencers hafa hvor með sínum hætti haft mikil áhrif á
hugmyndir jafnaðar- og frjálshyggjumanna og sett þannig mark
sitt á vestræna samfélagsgerð. Sem kenningasmiðir hafa þeir
báðir margt til síns máls en hugmyndir þeirra um sögulega
framvindu og þróun mannlegs samfélags hljóta þó að teljast út-
ópískar í sinni hreinustu mynd. Þeir hafa báðir smættað drif-
kraft sögunnar niður í einn þátt, efnahagsþáttinn, og forspár
þeirra um lögmál sögulegrar hreyfingar einkennast af lögmáls-
og/eða eðlishyggju sem margir telja í dag fullkomlega úrelta.
Fæstum dettur lengur í hug að bylting öreiganna á kapítalísku
samfélagi muni eiga sér stað, og þaðan af síður að slík bylting
myndi leiða til kommúnísks samfélags þar sem fullkominn jöfn-
uður milli manna yrði ríkjandi. Það má raunar segja að hugsýn
Marx um „lok sögunnar" hafi í seinni tíð verið afgreidd sem
fullkomin staðleysa. Á sama tíma hafa framfarakenningar í
anda Spencers undir merkjum ný-frjálshyggju náð mikilli út-
breiðslu og jafnvel er horft til þeirra sem varanlegra, heildrænna
lausna á formgerðum samfélagsins. Þetta hlýtur að vekja tölu-
verða furðu þegar sú gríðarlega smættarhyggja sem í þeim felst
er höfð í huga.
Spencer hefur verið gagnrýndur fyrir að með kenningum
sínum og framfarahyggju hafni hann frelsi mannlegs vilja. Hann
virðist ekki átta sig á að án valfrelsis hefur hugmyndin um
pólítískt og efnahagslegt frelsi ekkert gildi. Á honum má skilja
að allir hafi náttúrulegan rétt, en sá réttur verði ekki til fyrr en
þróun mannlegrar náttúru og samfélags hafi náð vissu hástigi.30
Raunar má segja að útópía Spencers um samfélag hinna hæfustu
70