Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 118

HSigurður Gylfi Magnússon er sagnfræðingur
í ReykjavíkurAkademíunni og fastráðinn stundakennari við Háskóla l'slands.
í leit aó fyrirmynd
Eitt af því eftirminnilegasta úr kennslustundum
Björns Th. Björnssonar í listasögu við Háskóla
íslands var málverk sem ég fékk tækifæri til að virða
fyrir mér eftir franska málarann Manet. Myndina
nefndi listamaðurinn Olympia og ég var strax hug-
fanginn af henni og um tíma leið hún mér varla úr
minni. Málverkið er sannarlega óvenjulegt í alla
staði, manneskjan sterk og áhrifarík sem horfir
framan í áhorfandann af yfirvegun og æðruleysi. Mér
fannst að hér væri allt eins og það ætti að vera, engu
ofaukið. Þó var það ekki myndbyggingin eða tjáning
listamannsins sem átti huga minn, heldur var það
konan sem sat fyrir sem mér þótti athyglisverð.
Hvaðan kom hún og hver var hún? Af hverju hafði
hún verið valin til að sitja fyrir hjá listamanninum og
hvert lá leið hennar eftir að málverkinu sleppti sem
hafði gert hana ógleymanlega? Var hægt að eiga sér
líf eftir ódauðleikann? Þetta voru spurningar sem létu
mig ekki í friði veturinn 1982-1983 þegar ég sótti
tíma í listasögu og heimspeki við Háskóla íslands.
Þetta voru erfiðir tímar. Nær alla daga vikunnar
hlustaði ég á menn á borð við Björn Th., og heim-
spekingana Pál Skúlason, Þorstein Gylfason og
Mikael M. Karlsson lýsa fyrir nemendum sínum
mestu andans mönnum mannkynssögunnar, ýmist
á sviði myndlistar eða heimspeki og hvernig hugsanir
þeirra og hugmyndir mótuðust, hugsanir sem síðar
skópu mannkynsöguna og örugglega vestræna
menningu. Á hverjum degi rölti ég til míns heima
niðurbrotinn maður. Hvernig gæti nokkur nútíma-
maður staðist samanburð við þessa snilllinga? Björn
Th. lýsti listamönnum sem hann tók fyrir þannig
að þeir gátu tæplega talist mennskir; sáu í gegnum
fjöll og firnindi og voru næmari á samfélag og fólk
en flestir samferðamenn þeirra. Verkin sem þeir unnu
voru svo stórkostleg að varla væri hægt að ná
hærri andlegri reisn; í þessum verkum öllum stæði
mannkynið frammi fyrir sínum stærstu og háfleyg-
ustu hugsunum.
Ég átti mér ekki viðreisnar von. Tilvera mín varð
dekkri og þyngri með hverjum deginum sem leið.
Hugur minn var sem roksandur eða strá í vindi,
sveiflaðist milli örvæntingar og ofsagleði yfir opin-
berun sannleikans. Þegar síst skyldi birtist Olympia
Manets eins og frelsandi engill. í öllu þessu stjörnu-
flóði gáfumanna (það voru eingöngu karlar sem til umræðu
komu) var í það minnsta ein mennsk vera sem engum þótti neitt
sérstaklega mikið til koma, en náði allri minni athygli. Hún var
aldrei nefnd á nafn, hennar var ekki sérstaklega getið fyrir and-
lega yfirburði og snilli. Hún var bara fyrirmynd mikils lista-
manns og andlegs ofurmennis, sjálfs Manet.
Eftir á að hyggja var ég trúlega sjálfur ómeðvitað að leita að
fyrirmynd og stóðst ekki mátið þegar ég sá Olympiu og ég
skreið upp nakinn faðm hennar. Hún var í huga mínum ólýs-
anleg ráðgáta. Við brostum bara kankvís og hurfum hvort til
annars. Ég velti endalaust fyrir mér tilveru þessarar konu. Mér
fannst afar freistandi að ímynda mér hvernig lífshlaup hennar
hefði verið og hvernig það fór saman við impressioníska tilveru
málaranna sem hún sat fyrir hjá. Mér fannst ekki líklegt að þeir
hefðu gefið henni mikinn gaum, að þeir hefðu hlustað eftir
skoðunum hennar á milli pensilstrokanna. Ég sá tæplega fyrir
mér að hún hefði haft kjark til að brydda upp á umræðuefnum
sem tengdust líðandi stund Parísarbúa á síðari hluta nítjándu
aldar. Nei, mér fannst mikið líklegra að hún hefði haldið sig til
hlés, sagt fátt, - aðeins fækkað fötum og setið grafkyrr tímunum
saman á meðan meistarinn sökkti sér niður í fegurð hennar. Að
afloknum degi tók hún við greiðslu fyrir störf sín og hvarf út á
götur Parísarborgar. Þar átti hún líf sem ég hafði enga hugmynd
um hvernig hún varði. Sá möguleiki að hún hafi lifað lífinu lif-
andi heillaði mig. En ég legg áherslu á að hennar lífshlaup koma
aldrei til tals og trúlega féll það ekki vel að stórbrotnum lýs-
ingum sagnameistarans Björns Th. Hans biðu jöfrar myndlistar-
sögunnar í röðum og við sem sum hver vorum enn milli tektar
og tvítugs hlustuðum agndofa á alla hina andlegu auðlegð.
Ég velti fyrir mér í laumi hvort fyrirmynd Olytnpiu skipti
einhverju máli? Var ég ekki að spyrja rangra spurninga? Gæti líf
hennar haft einhverja þýðingu fyrir sagnfræðina eða skilning
okkar á fortíðinni? Að sjálfsögðu gerði ég mér strax grein fyrir
að það mætti ekki orða þær upphátt, ég yrði að aðhlátursefni
allra sem heyrðu slíkar vangaveltur. Þær voru bara viðraðar lág-
um rómi í trjágöngunum á Háskólalóðinni eftir myrkur á leið
minni heim á Ljósvallagötu þar sem ég bjó um þær mundir.
Olympia Manet var ekki á neinu norpi í fjölmenni í vetrarkuld-
unum uppi á íslandi í þá daga. Það var bara ég og hún sem
áttum þessar stundir saman - engum var boðið til þeirrar sam-
drykkju. Þannig leið tíminn í mínu lífi án þess að ég fengi botn
í tilurðu þessarar dularfullu konu.
Victorine Meurent var fædd árið 1844 í Frakklandi og lifði
fram til loka þriðja áratugar tuttugustu aldar. Hún varð ein
frægasta fyrirsæta impressionismans en um hana er lítið sem
116