Helgafell - 01.10.1946, Síða 148

330
HELGAFELL
mcð atvinnulíf, mcnningu og félagsmál hér-
aðsins að baksýn. Ritgerð hans um Þorgils
Gjallanda er ekki aðcins stórfróðleg. Hún er
einnig merkileg viðleitni til að skilja og skýra
skáldið og samtíð hans í stærra samhengi en
almennt gerist, þegar ritað er um bókmennt-
ir á landi voru. Eg vil ráðleggja öllum, sem
handfjatla ritsafn Þorgils Gjallanda, að lesa
fyrst ritgerð Arnórs um skáldið.
Þorgils gjallandi er eitt dæmi af mörgum
um það hve bókmenntaáhuginn er ríkur,
skáldskaparásrin ódrepandi, meðal íslenzkra
alþýðumanna. Aldrei er lífsönnin svo þungur
baggi á herðum þeirra, að þeir létri ekki af
sér reiðingnum, þegar tækifæri býðst, og reyni
að glugga í svartagaldur hins skráða orðs.
Jón Stefánsson elst upp í vinnumennsku og
er hugsjúkur, af því að hann vill helzt alltaf
liggja í bókum, en ekki varð skólaganga
hans lengri en vetrarpartur, er hann fékk
tilsögn í íslenzku og dönsku hjá síra Bene-
dikt Kristjánssyni, síðar að Grenjaðarstað. Á
þessum árum varð danskan íslendingum
lykill að ókunnum hcimi, þar sem mikil tíð-
indi gerðust, gamalt og nýtt sviprist á. Þetta
kemur greinilega fram í sögum Þorgils Gjall-
anda, sjá t. d. Gamalt og nýtt og Upp við
fossa. Þegar Þorgils Gjallandi er kominn á
þroskaaldur er mikið öldurót í bókmenntum
og félagslífi á Norðurlöndum. Brandes og
raunsæisskáldin taka öll vandamál mannlegs
lífs til rökræðu, læða efanum og vantrúnni
inn í hugskot hvers manns. Okkur, sem nú
lifum, finnst fátt um mörg þessara mála, þau
eru ckki lengur á dagskrá og löngu leyst.
En unga kynslóðin, sem lifði þessa straum-
hvarfatíma, fann það bezt sjálf, hvílíku fargi
var af henni létt. Islenzkir menntamenn
í Kaupmannahöfn, Verðandi-mennimir,
Gestur Pálsson, Hannes Hafstein, Einar
Hjörleifsson o. fl. hrifust með af þessum
straumi aldarinnar og reyndu af veikum
mætti að vekja gust um viðfangsefni tímans
heima í fásinninu íslenzka. En árangurinn
af starfi þessara manna var undarlega lítill.
Því meiri furðu hlýtur það að vekja, að bók-
mennta- og hugmyndahræringar Norðurálf-
unnar vöktu slíka ólgu í hugum þingeyskra
bændasona, sem höfðu lírillega fengið tilsögn
í dönsku á milli þess sem þeir stóðu við
gegningar í hríðarveðrum og vetrarhörkum.
Þegar athugað er bókasafnið á Húsavík, sem
að stofni til var myndað af bókelskum,
ungum þingeyingum, kemur í ljós, að þeir
hafa keypt flest hinna merkustu rita raun-
sæisskáldanna og bókmenntafyrirlestra Brand-
esar jafnótt og þau komu út. Hinn nýji
heimur, scm hinni ungu kynslóð Þingcyjar-
sýslu var gefinn við lestur þessara rita, mark-
aði Þorgils Gjallanda alla ævi síðan. Og það
má jafnvel telja það fullvíst, að Þorgils
Gjallandi hefði aldrei fært í letur sumar
skáldsögur sínar, ef hann hefði ekki kynnzt
þeim hræringum, er raunsæisstefnan vakti á
Norðurlöndum. ,,I huga mínum var uppreisn
og ólga gegn ýmsum venjum og kreddum.
Ég gat ekki þagað. Þá sköpuðust sögurnar",
segir hann í formála fyrir Ofan tir sveitum.
Ég vejt ekki, hvort prófastinum á Grenjað-
arstað hefur þótt það síðar nokkuð guðs-
þakkaverk að hafa sagt vinnumanninum f
Vogum til í dönsku þennan vetrarpart,
þegar sýnt var, hver árangurjnn varð. En
Þorgils Gjallandi hefur án efa getað tckið
undir með Stepháni G. Stephánssyni, er
hann hyllir vantrúna:
Hún kom eins og gcisli í grafarhúm kalt,
Og glóandi birtuna lagði um allt —
Hún brá fyrir, kvísluð, sem kveldlciftur
glampa,
En kvejkinn minn snart hún og tendraði
lampa.
Lífskjör Þorgils Gjallanda, vinnumanns og
leiguliða, settu auðvitað svipmót sitt á skáld-
skap hans, en hin nýju viðhorf, er hann
kynnrist hjá raunsæisskáldunum mörkuðu um
leið stefnu þeirra skeyta, er hann sendi samtíð
sinni. Af sönnum og einnig af öðrum heim-
ildum er það ljóst, að hann hefur verið mjög
andvígur klerkum og kirkju sem stétt og
stofnun. Þessi ádeila á klerk og kirkju var
svo algeng á þessum árum, að telja má
hana eins konar bókmenntatízku, enda voru
átökin milli kynslóðanna þá einna snörpust
á sviði trúmála og siðferðismála. Þorgils
Gjallandi ræðst heiftarlega á kirkjukreddurn-
ar, á hina opinberu hræsni og lífslygi prest-
anna. En inn í þessa ádeilu fléttast beiskja og
vanmáttarrilfinning almúgamannsins, sem ekki
öðlaðist þá menntun, er gáfur hans og hæfi-
leikar stóðu ril. í sögunni Séra Sölvi fær Árni
bóndi á Stekk aldrei staðizt klerki snúning
„líklega fyrir það, livað hann var menntun-
arlaus“......,Þetta var þrautreynt milli þeirra