Tímarit Máls og menningar - 01.09.1985, Blaðsíða 11

Halldór Gubmundsson
Otto Weininger og Vínarborg
um aldamótin 1900
Hugleiðing um módernisma
Ótrúlega margt úr sjálfsmynd Vesturlandabúa má rekja aftur til þess nýja
mannskilnings sem mótast samhliða svonefndum módernisma í bók-
menntum og listum í kringum síðustu aldamót. Því hefur verið haldið
fram að á þeim tíma hafi evrópskir menntamenn tekið skrefið frá því að
álíta manninn öðru fremur skynsama og rökbundna veru, til þess að telja
hann leiksopp sálrænna afla sem hann hafi ekki nema mjög takmarkaða
stjórn á. Og víst er að efinn um sjálfsvitundina, sem var samstiga tak-
markalausri sjálfskönnun hjá stórum hópi lista- og menntamanna á þess-
um tíma, hefur fylgt okkur allar götur síðan. A síðustu árum hefur eflst sá
straumur meðal evrópskra menntamanna sem heldur því fram að einnig
mannssýn módernismans hafi verið tálsýn, full af blekkingum um sjálfs-
veru mannsins og möguleika hans til að öðlast sanna vitund um sjálfan sig
með hjálp tungumálsins. Við erum ekki bara leiksoppar sálrænna afla,
heldur öðru fremur fangar í tugthúsi tungumálsins, dæmd til lífstíðar án
þess að geta sótt um náðun. Einu skynsömu viðbrögðin eru að hafna allri
skynsemi, hætta að telja okkur trú um að við getum höndlað umheiminn
með hjálp mannlegs máls. Upp er runnin tíð hins póstmóderníska blaðurs.
Raunar voru margir módernistar aldamótanna ekki langt frá þessum
þankagangi, jafn róttækur og efi þeirra um öll viðtekin verðmæti og allan
fyrri sjálfsskilning einatt varð. Einn þeirra var Otto Weininger, höfundur
verksins Kynferði og skapgerð (Geschlecht und Charakter), sem varð
einhver umtalaðasta bók í Evrópu fyrir 1914, ekki síst vegna þess að
höfundurinn framdi sjálfsmorð hálfu ári eftir að hún kom út vorið 1903.
Eftir stríð féll Weininger í svo rækilega gleymsku að fæstir hefðu trúað að
hann ætti þaðan afturkvæmt, en á síðustu árum er aftur farið að lesa verk
hans: það hefur verið gefið út aftur í Þýskalandi, á Englandi og Italíu, þar
TMM XVIII
273