Tímarit Máls og menningar - 01.09.1985, Blaðsíða 15

Ottó Weininger og Vínarborg
Kynferðismálin var það svið þar sem mótsögnin milli opinberrar hug-
myndafræði sem þóttist vera skynsamleg og rökleg, og raunveruleikans
hefur verið hvað stærst. Vinsældir Weiningers byggðust ekki hvað síst á
því að hann fékkst einmitt við þessi mál. En verk hans var líka liður í
uppgjöri æskumanna þessa tíma við borgaralega skynsemishyggju yfir-
leitt. Menn voru að finna sér ný viðmið og ný átrúnaðargoð, samanber
eftirfarandi mynd Zweigs frá skólaárunum:
Meðan kennarinn þuldi sinn margtuggna fyrirlestur um „Bernskan skáldskap og
tilfinningaskáldskap" eftir Schiller, lásum við Nietzsche og Strindberg undir borð-
um, en þeirra hafði hinn frómi öldungur aldrei heyrt getið.3
Innhverf sjálfsskoðun aldamótanna takmarkaðist ekki við ljóðskáld.
Miklu stærri hópur menntamanna, sem stóð utan ráðandi hóps í samfé-
laginu, tók þátt í því sem bandaríski sagnfræðingurinn Carl Schorske
hefur kallað atlöguna að hinum skynsama manni, „sem varð að víkja fyrir
þessu ólíkt innihaldsmeira, en hættulegra og þokukenndara kvikindi,
hinum sálfræðilega manni.“4 Það liggur við að hægt sé að fylgja þessari
þróun í verki Weiningers um kynferði og skapgerð, því það skiptist í tvo
hluta, þar sem sá fyrri hefur yfir sér miklu sálvísindalegra yfirbragð, á
meðan háspekilegar hugsanir Weiningers um tilgang konunnar og tilver-
unnar yfirleitt setja svip sinn á seinni hlutann.
Aðferð Weiningers er andsöguleg, og hann telur kenningar sínar byggj-
ast á óbreytanlegum forsendum tilverunnar. Hann ætlar sér að hreinsa til í
umræðu sem var þó, eins og hún þá var, mjög tengd þessu söguskeiði,
nefnilega umræðunni um stöðu konunnar og jafnrétti kynjanna. Weining-
er byrjar á því að búa til tvær hreinræktaðar manngerðir, eins konar
frummyndir: Karl (Mann, M) og konu (Weib, W). Hann fullyrðir að allt
raunverulegt fólk sé í líffræðilegum skilningi eins konar blanda af þessum
manngerðum, margir karlmenn t.d. samsetningur á borð við ^ÁM+'/tW.
Það sem hann svo segir í bókinni um konuna almennt á semsé við þessa
frummynd en ekki allar núlifandi konur.
Annan mikilvægan fyrirvara verður að hafa um kenningar Weiningers.
Háspekilegar niðurstöður hans hafa ekki í för með sér tilteknar samfélags-
legar athafnir, og hér sver hann sig í ætt við þá borg sem hann ólst upp í.
Þrátt fyrir það sem hann segir um skelfilega eiginleika konunnar er hann
til dæmis fylgjandi fullu jafnrétti kynjanna að lögum: „I þessu verki, þar
sem reynt er að brjóta til mergjar umræðuna um stöðu konunnar, er
fremur sett spurningamerki við þá þrá konunnar, að verða eins og
karlmaðurinn er í innsta eðli sínu“5, sem er reyndar gagnrýni á hefð-
bundna jafnréttisbaráttu sem einnig hefur heyrst innan nýju kvennahreyf-
277