Tímarit Máls og menningar - 01.09.1985, Blaðsíða 105

I stabinn fyrir formála
hugtakinu goðsögn. Snorri segir margar sögur af goðunum bæði í Gylfa-
ginningu og Skáldskaparmálum. Síðari fræðimenn hafa margir freistast til
að nota frásagnir hans sem „heimildir“ um trúarbrögðin og lesið úr þeim
margan fróðleik. Hér sýnist mér full þörf varúðar, ekki aðeins af þeim
sökum sem þegar eru taldar heldur einnig öðru. Hver venjuleg goðsögn í
Snorra-Eddu er sett saman úr tveim þáttum. Annar þeirra er sagan (t.d.
„sagan um för Þórs til Utgarða-Loka“). Hún er ekki í neinum meginat-
riðum frábrugðin venjulegum germönskum hetjusögum. Goðin eru í hlut-
verki persóna og hafa mennska eiginleika. Hinn þáttur goðsögunnar er
svo sá mýtólógíski, sá sem „ . . . tjáir trú og kerfisbindur hana; stendur
vörð um siðferðið og styrkir það; ber vitni um áhrifamátt tiltekinnar
siðvenju og felur í sér hagnýtar leiðbeiningar um mannlega hegðun."
(B.Malinowski, sbr. Halldór Guðmundsson; „Mýþa“ í Hugtökum og
heitum í bókmenntafrœdi bls. 189—191). Býsna oft sýnist mér sögurnar
sem Snorri segir hafa týnt þessum síðari þætti eða hann er a.m.k. orðinn
býsna fátæklegur. Eitt augljósasta dæmið fáum við í frásögninni af bálför
Baldurs, þegar segir: „Þá stóð Þór að og vígði bálið með Mjöllni, en fyrir
fótum hans rann dvergur nokkur, sá er Litur nefndur, en Þór spyrnti fæti
sínum á hann og hratt honum í eldinn, og brann hann.“ (SnE bls. 67). —
Þessi saga virðist ekkert sýna lesanda annað en skapsmuni Þórs á þessari
stundu. Honum svellur móður, m.a. vegna þess að gýgurin Hyrrokkin
hafði getað hrint bátnum á flot, en Þór orðið að gefast upp við það. En
ekki þarf mikið ímyndunarafl til að sjá „mýtólógískan" þátt í sögunni.
Dvergurinn heitir Litur. Liggur ekki beint við að hugsa sér að sögnin hafi
upprunalega verið til skýringar á því að eldurinn er rauður?
Það sem hér er verið að reyna að benda á er eftirfarandi: Snorri
Sturluson er einhver snjallasti sagnamaður sem norrænar þjóðir hafa alið.
En stundum veldur sagnasnilld hans — eða þeirra sem sögðu honum
sögurnar — því að goðafræðin verður hálfgert aukaatriði, mýþan gleymist
í frásagnargleðinni.
Hliðstætt dæmi þykist ég sjá í ástarsögu Njarðar og Skaði. Upphaflega
er hún vísast mýþa sem skýrir að land og sjór (hálendi og sjór, ef menn
vilja) eru ósættanleg. Hjá Snorra er hún hin fegursta ástarsaga — en harla
lítið meira.
Nú má vera að lesanda þyki þetta lítil tíðindi — og þá er vel. Hitt sýnist
mér of algengt að fræðimenn taki sögur Snorra sem góða og gilda goða-
fræði og einfaldi þar með norræna heiðni gróflega. Þetta er t.d. einkenni
íslenskra og skandinavískra kennslubóka um goðafræði eftir því sem ég sé
best.
367