Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Síða 39

Hvað er póstmódernismi?
módernistum einsog Antonin Artaud og William S. Burroughs heldur en eldri
módernistum á borð við Stephane Mallarmé og James Joyce.7 Lyotard telur
þessa byltingu vera einskonar stöðugt mótunarástand, þ.e. ástand sem er eig-
inlega ekki ástand því það er í deiglu. Hann segir meira að segja: „Verk getur
því aðeins orðið módernt að það sé fyrst póstmódernt".8 Minni ég nú á þann
hluta skepnunnar sem fyrstur potast í blindni inn í framtíðina. Lyotard telur
hið póstmóderníska augnablik felast í tilrauninni til að nota táknmynd verksins
til að tjá það sem ekki verður táknað. Tákn er því aðeins til að jafnframt sé til
samningur um merkingu þess, en póstmódernisminn afneitar þeirri huggun
sem felst í samþykktum formum og leitar stöðugt út fyrir þau. Póstmódern-
ismi er tilraunastefna sem rekja má um alla þessa öld og sem Lyotard telur að
leggja verði rækt við, ekki síst þar sem ýmis öfl biðji menn nú í nafni listarinnar
að láta af tilraunastarfsemi.
Þessi beiting hugtaksins tengist að vissu leyti stöðu þess í vísindaskáldsögu
Benfords; í táknlegu andófi sínu vísar (póst)módernismi útfyrir það sem við
getum skilið sem raunverulega merkingu samkvæmt ríkjandi boðskiptum í
módernum tækni- og upplýsingaheimi og því borgaralega þjóðfélagi sem festi
rætur á 19. öld undir merkjum vestrænnar skynsemishyggju, kapítalisma og
heimsvaldastefnu. Hið póstmóderníska augnablik er þá róttæk en jafnframt
blind vísun útfyrir það merkingarkerfi sem tryggir boðskipti okkar, hvort sem
það er vísun í óljósa framtíð, út í geiminn eða buskann, bending á rústir þess
heims sem enn varir eða á einhverskonar staðleysu þar sem hægt er að vera án
þess að merkja.
Þannig séður er (póst)módernisminn róttækt andóf sem beinist gegn sjálfri
uppsprettu merkingar í því samfélagi sem við þekkjum, merkingar sem liggur
að baki mannlegum samskiptum á ýmsum sviðum og skiptir sköpum fyrir jafnt
siðfræði og tækni sem og allar hugmyndir um framfarir og gott líf.
Með þetta í huga er athyglisvert að þeir sem einna fyrstir bregða fyrir sig
hugtakinu „póstmódernismi", sagnfræðingurinn Arnold Toynbee og banda-
ríska skáldið Charles Olson (á 5. og 6. áratugnum),9 nota það báðir um róttæk
umskipti sem þeir skynja í menningu og listum á síðasta fjórðungi 19. aldar, og
annar þeirra harmar en hinn telur hafa verið fagnaðarefni. Báðir eiga þeir í raun
við það umrót sem við kennum vanalega við „módernisma". Friedrich
Nietzsche var afdráttarlausasti hugmyndafræðingur þessa umróts á sínum tíma.
Hann gróf hiklaust undan öllum Jseim gildum sem lágu til grundvallar vest-
rænum nútíma og afrekum hans. I bókmenntum og listum tekur jafnframt að
gæta sviptinga í merkingarsköpun sem eru um margt í ætt við Nietzsche. Um
er að ræða andóf gegn því sem við getum kallað hið „vestræna samkomulag"
sem myndast hafði úr sambræðingi Upplýsingarinnar, borgaralegum húman-
isma, skynsemishyggju og vísindahyggju og orðið að nýju samfelldu tímaskeiði
í veraldarsögunni. Sá sem gerst hefur rannsakað einkenni þess skeiðs („ep-
isteme") er franski fræðimaðurinn Michel Foucault. Hann telur að þetta skeið
429