Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Síða 40

Tímarit Máls og menningar
standi enn þótt það hafi tekið að riðlast seint á 19. öld, einsog m.a. megi sjá í
verkum Nietzsches og skáldskap Mallarmés.10
Þetta andóf kemur hvað öflugast fram í list, e.t.v. vegna þess að hún verður
aukaatriði mannlífsins á þessu tímaskeiði, í hinum vestræna nútíma. Samkvæmt
ströngu „praktísku“ mati þess samfélags er listin í raun óþörf nema þá helst
sem sefjandi spegill sem gagnast megi almenningi til að skemmta sér við að bera
kennsl á sjálfan sig við þær aðstæður sem hann þekkti fyrir, eða taldi sig
þekkja. En helsta einkenni vestræns samfélags verður einmitt markviss úr-
vinnsla slíkrar speglunarþrár; framleiðsla hluta og ímynda sem bjóða einstakl-
ingnum að finna sjálfan sig hvert sem hann lítur, sem heilsteypta veru í sam-
felldri veröld. Þetta sést gleggst í auglýsingaiðnaðinum sem hefur gerst æ frek-
ari og nærgöngulli síðustu hundrað árin og er nú orðinn óaðskiljanlegur hluti
ótal félagslegra athafna.
Þannig má líta á módernismann sem listræna nýstefnu sem klofnar frá þess-
ari félagslegu þróun án þess að geta stofnað til „nútíma“ á eigin forsendum.
Módernisminn getur í raun ekki nema ýjað að nýju tímaskeiði, því að skilning-
ur okkar er rækilega háður því skeiði sem við lifum. En módernisminn öðlast
hinsvegar félagslegt mikilvægi sitt með því að neita manninum um spegilmynd-
ina. Að vísu má segja, einsog Theodor Adorno gerir, að módernísk verk séu
sem spegill, en það er spegill sem sýnir manninn neikvæða andhverfu heimsins
(sem þó er á vissan hátt rétt speglun)11: hann sýnir merkingarleysi þar sem ann-
ars var skýr merking, afskræmingu eða rúst þar sem átti að vera óaðfinnanleg
bygging.
Þetta neikvæði felst einkum í því að ræða ekki við samfélagið á forsendum
og tungumáli þess heldur skapa nútímalist sem er í raun og veru úr takti við
nútímann einsog hann er skilinn félagslegum skilningi. Þrátt fyrir allt er leitast
við að skapa annars konar „nútíma“, jafnvel þegar hann er ekkert annað en
annarleg en þó réttmæt afskræming þess borgaralega samfélags sem er okkar
nútími. Og hér eru ekki einungis á ferðinni róttækar hugmyndir um tengsl ein-
staklings og samfélags (þær voru margar komnar fram í rómantíkinni snemma
á 19. öld) heldur andóf í sjálfum listmiðlinum: tungumálinu í bókmenntum,
myndmálinu í myndlist. Með því að grafa undan skírskotunarhæfni miðilsins
er okkur neitað um speglun þess veruleika sem við hrærumst í. Þess í stað birt-
ist okkur framandleg og oft splundruð veröld, hvort sem er í skáldsögum
Kafka, málverkum Picasso eða tónverkum Schönbergs.
Kosturinn við þetta sjónarmið er sá að módernismi er skilgreindur útfrá ríkj-
andi samskiptamynstri í samfélaginu og þá má rekja hann sem andófsstreng allt
fram til þeirra andrealísku bókmennta sem enn eru skrifaðar í dag, svo ég tali
nú ekki um hina margbreytilegu myndlist samtímans sem hafnar rökvísri end-
urspeglun ytri veruleika. Frá þessu sjónarmiði væri í raun eðlilegra að módern-
ismi nefndist frá upphafi póstmódernismi, því að hann vísar til þess sem við
430