Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Side 83

FORLÖG, FRELSl OG FRÁSAGNARHÁTTUR
frásagnirnar spretta úr. Eitt aðaleinkennið á þessum frásagnarhætti er það
sem Guðbergur Bergsson kallar „niðurrifsuppbyggingu“6 og vísar til þeirrar
hneigðar frásagnarinnar að rífa niður og draga menn og málefni sundur og
saman í háði um leið og byggð er upp heildstæð saga og ný sýn á samfélagið.
Spænska sagan Lazarusfrá Tormes er talin fyrsta skálkasagan, en hún kom
fyrst út árið 1554. Höfundur hennar er óþekktur. Sagan hafði geysimikil
áhrif á þróun sagnaskáldskapar eftir útkomu sína, eins og lesa má um í
effirmála Guðbergs Bergssonar við þýðingu hans á sögunni. Þekktust eru
kannski áhrif hennar á hinn spænska sagnameistara Cervantes, „enda svífa
þau oft leynt og ljóst og bein og óbein yfir vötnum Don Quijotes", eins og
Guðbergur orðar það.7 Einnig eru áhrifm greinileg á breskar og franskar
bókmenntir átjándu aldar.8 Áhrifín má einnig rekja inn í íslenska bók-
menntasögu og bendi ég til dæmis á þátt Jóns Hreggviðssonar í íslandsklukku
Halldórs Laxness.
Flestar eru skálkasögurnar sagðar í 1. persónu eða að minnsta kosti er
sjónarhornið bundið aðalpersónunni og lýsir ævigöngu hennar um lengri
eða skemmri tíma. Sameiginlegt einkenni með aðalpersónum þessara frá-
sagna — skálkunum eða flökkurunum — er að þeir koma frá lægri stéttum
þjóðfélagsins og eru í upphafí frásagnar góðhjartaðir einfeldningar sem læra
þó sína lexíu í rás frásagnarinnar. Yfirleitt á persónan sér einn eða fleiri
„meistara“ sem hún oft á tíðum tekst á við í andlegum (og líkamlegum)
átökum og ber títt sigurorð af. Flest ef ekki öll þessi einkenni skálkasagna
blasa við í þeim þremur verkum sem hér er fjallað um, eins og reynt verður
að sýna fram á hér á eftir.
Tveir góðhjartaðir einfeldningar — og einn til
Þótt tvær aldir og röskir þrír áratugir skilji BirtingVoltaires (1759) og Forrest
Gump Roberts Zemeckis (1993) að í tíma er merkilega margt líkt með
þessum verkum. Það sem tengir þau kannski fyrst og fremst saman er sá
rammi sem frásagnirnar eru settar inn í og á rætur sínar að rekja til fyrr-
nefndra skálkasagna. Aðalpersónur beggja verka ferðast um heiminn og
upplifa á ferð sinni ýmsa stórviðburði úr samtíð sinni. Þannig eru í báðum
verkum „samslúngnir margir þræðir úr samtíð höfundarins, sögulegir at-
burðir, bókmentahugmyndir, deilumál, sumt dulbúið, annað ekki“, eins og
Halldór Laxness orðar það í formála sínum að íslenskri þýðingu sinni á
Birtingi.9 Birtingur upplifir til að mynda sjö ára stríðið milli „Búlgarakóngs
og Abarakóngs“ sem háð var á árunum 1756-63 og jarðskjálftann mikla í
Lissabon árið 1755. í sögunni er hæðst að bjartsýnisheimspeki Leibnitz og
TMM 1997:1
73