Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Side 99

HIÐ SANNA RÍKI FRELSISINS
ríkisins að miðla mótsögnum hins borgaralega þjóðfélags og móta samfé-
lagið undir sjónarhorni sameiginlegra hagsmuna þegnanna. Velferðarkerfið
og réttarkerfið eru mikilvægust í þessu skyni. Með þeim er tryggt að enginn
þurfi að líða skort og að allir geti leitað réttar síns sé á þeim brotið. Hvort
tveggja eru meginforsendur sjálfsvirðingar og persónuþroska að mati Heg-
els.
Marx tekur upp greinarmun Hegels á borgaralegu þjóðfélagi og ríki (sbr.
ÞH, 35), en hann hafnar því að ríkið geti gegnt því hlutverki sem Hegel
kenndi. í stað þess að leysa þær mótsagnir einstaklings og heildar sem
einkenna borgaralegt samfélag er ríkið sjálft afsprengi þessara mótsagna og
gegnir lykilhlutverki til þess að viðhalda þeim.15 Marx lítur svo á að ríkið sé
í reynd tæki ráðandi stéttar til þess að tryggja yfirráð sín undir yfirskyni þess
að verið sé að þjóna almannaheill: „Virk barátta fyrir sérhagsmunum, sem í
reynd standa gegn sameiginlegum hagsmunum [...], krefst þess [. . .] að
ríkið íklæðist dulargervi „almanna“-hags og hafi virka milligöngu milli
sérhagsmunanna og taumhald á þeim“ (ÞH, 32). Þetta er inntakið í því sem
Marx nefnir „hugmyndafræðilegt hlutverk" ríkisins. í ljósi þessa verður líka
að skilja tal Marx um siðferðið sem hugmyndafræði. Frá þessu sjónarmiði
er siðferðið, ríkjandi hugmyndir um rétt og rangt, liður í valdakerfi ráðandi
stéttar. Eiginlegar siðferðishugmyndir vísa jafnan til þess sem þjónar hags-
munum allra jafnt. í borgaralegu samfélagi er siðakerfið hugmyndafræðilegt
vegna þess að það felur í sér þá lygi að það þjóni almannaheill þegar það
þjónar í raun afmörkuðum hagsmunum ríkjandi stéttar. Siðferðileg hugsun
felur líka í sér þá hughyggjulygi, að mati Marx, að hugmyndir séu óháðar
efnislegum veruleika og geti því verið sjálfstætt afl í samfélagsþróuninni.
Gagnrýni Marx á borgaralegt siðferði kemur hvað skýrast fram í ádeilu
hans á hugmyndina um borgaraleg réttindi.16 Það kann að koma sérkenni-
lega fyrir sjónir að hann gagnrýni slík réttindi þar eð þeim er einkum ætlað
að vernda einstaklinga fýrir ofríki stjórnvalda. En til að átta sig á hugsun
Marx hér er rétt að rifja upp það sem hann telur einkenna yfirráðatengslin
í kapítalísku samfélagi. Borgaraleg réttindi gegna mikilvægu hlutverki í því
skyni að tryggja persónulegt sjálfstæði, en þau hrófla á engan hátt við því
sem Marx kallar hlutbundið ósjálfstæði manna. Raunar gegna þau mikil-
vægu hlutverki til þess að viðhalda óbreyttu ástandi og réttlæta það. Það er
vegna þess að séreignarétturinn er grundvallarþáttur í borgaralegum lýðrétt-
indum, svo sem glöggt má sjá af höfuðritum borgaralegrar frjálshyggju.17
Hegel leit einnig svo á að séreignarétturinn gegndi lykilhlutverki fyrir sjálfs-
virðingu hvers og eins, því að menn raungerðu sig einungis fýrir milligöngu
verka sinna sem væru þeirra réttmæt eign. Einstaklingurinn öðlast hlutlæga
tilveru fyrir tilstilli eignar sem varin er í lögum og er forsenda viðurkenn-
TMM 1997:1
89