Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 102

VILHJÁLMUR ÁRNASON
margs konar undantekningum frá reglum þar sem tekið er tillit til sérstakra
aðstæðna fólks, svo sem barnmargra fjölskyldna eða einstæðra foreldra.
Slíkar jöfnunaraðgerðir nægja þó engan veginn til þess að bæta úr því
órétdæti og ósveigjanleika sem Marx hefur í huga. í fjörlegunr kafla lýsir
Marx hugsjón sinni um frelsi undan helsi verkaskiptingarinnar:
f kommúnísku samfélagi hefur enginn lokað verksvið. Þess í stað
getur hver menntað sig á hverju því sviði sem hann lystir. Samfélagið
stýrir afmennri framleiðslu, og á þann hátt verður mér gert kleift að
gera eitt í dag og annað á morgun. Ég get farið til veiða á morgnana,
dregið fiska eftir hádegi, sinnt skepnum síðdegis og gagnrýnt á kvöld-
in, án þess að verða veiðimaður, fiskimaður, fjármaður eða gagnrýn-
andi. (ÞH, 31)
Af þessum kafla má ráða að þegar Marx talar um að hver fái það sem hann
þarfnast í kommúnísku samfélagi þá eigi hann ekki einungis við lífsnauð-
synjar, heldur þörf manna fyrir að njóta sín sem skapandi einstaklingar. Það
er mikilvægt að líta ekki á málið bara á forsendum borgaralegs samfélags þar
sem þarfir eru yfirleitt skildar sem uppfylling langana á markaðstorgi neyzl-
unnar. „Skipting neyzluafurðanna á hverjum tíma er aðeins afleiðing af
skiptingu sjálfra framleiðsluskilyrðanna“, segir Marx.25 Hann hafnar því að
gera „skiptinguna svokölluðu“ að aðalatriði enda leiðir hún hjá sér það
meginatriði hverjir eiga framleiðslutækin og þar með orsakir arðráns og
firrinngar. Marx einbeitir sér fremur að því að greina forsendur þess samfé-
lags manna „þar sem frjáls þróun hvers einstaklings er skilyrði fýrir frjálsri
þróun heildarinnar“.26 Það getur ekki orðið í þjóðfélagi þar sem ein stétt
notar aðra sem tæki í eigingjörnum tilgangi sínum.
Marx hugsar sér því kommúnisma augljóslega sem samfélag þar sem
einstaklingar geta blómstrað hver á sinn einstaka hátt og þeir muni virða
hver annan sem takmark í sjálfu sér. Segja má að hann greini þau skilyrði
sem hann telur nauðsynleg fyrir „ríki markmiðanna“ sem Kant lýsir. And-
stætt skilningi Kants einkennist siðferðið þó ekki af því að einstaklingar lúti
skynsemislögmáli sem birtist í formi skyldu. í sameignarsamfélaginu verður
engin togstreita á milli skyldu og tilhneiginga einstaklinga, enda hafa þeir
losað sig við „allt náttúrusprottið í fari sínu“ (ÞH, 75). Sameignarsamfélag
Marx minnir því einna helzt á það sem Schiller kallar „hið estetíska ríki“.27
Siðferðið kemur mönnum þar ekki fyrir sjónir sem þvingandi ytra reglukerfi
heldur er það samgróið þeim sjálfum og birtist sjálfkrafa í samskiptum þeirra
og athöfnum. Þessu siðferði er iniðlað af siðum og hefðurn sem fylgja því
samskiptaformi sem myndast þegar framleiðslan er undir skynsamlegri
stjórn þegnanna. í slíku Sittlichkeit verður siðaboðskapur óþarfur því að
92
TMM 1997:1