Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 97

HIÐ SANNA RÍKl FRELSISINS
skiptir sköpum fyrir skilning hans á firringunni.10 Jafnframt því sem menn
umbreyta náttúrunni með vinnu sinni til þess að hafa í sig og á, raungera
þeir sjálfa sig og þann tilgang sem þeir hafa með vinnu sinni. Þetta ferli er
því eins konar úthverfing [Entaufíerung] mannsins sem verður að finna
sjálfum sér stað í verkum sínum. Úthverfmgin er þannig óhjákvæmilegt
birtingarform mannlegrar starfsemi og má alls ekki rugla saman við firringu
[Entfremdung]. Vinnan lýtur lögmálum frelsis og skynsemi þegar maður sér
sjálfan sig, eða tilgang sinn, í afurðum vinnunnar. Það er aftur á móti firring
þegar afurðir vinnunnar „losna undan yfirráðum okkar, ganga þvert á
væntingar okkar og gera áætlanir okkar að engu“ (ÞH, 31). í firringunni eru
menn sem sé sviptir þeim möguleika, sem þeir einir búa yfir, að lifa í
samræmi við tilgang sinn og fyrirætlun — að skapa sér lífskilyrði sem hæfa
honum sem skynsamri og sjálfráða veru.
Þessi skilyrði hafa aldrei verið til staðar í sögunni — eða forsögu manns-
ins, því Marx segir að eiginlega saga hefjist ekki fyrr en menn skapa sögu sína
vísvitandi í samræmi við vilja sinn og þarfir. Þegar þróun „lýtur [. . .] ekki
heildaráætlun samtaka sem einstaklingarnir hafa myndað sjálfviljugir“ verð-
ur hún „á náttúrusprottinn hátt“ og það er ekki réttnefnd saga (ÞH, 80). I
grófum dráttum mætti skipta hinu forsögulega tímabili i tvennt eftir því
hvers konar yfirráð hafa verið ríkjandi.111 forkapítalískum samfélögum hafa
mannleg samskipti einkennzt af því að ákveðnir hópar hafa kúgað og
ráðskazt með aðra hópa. Hinir undirokuðu — hvort heldur þeir voru þrælar
eða leiguliðar — voru þá notaðir sem eins konar framleiðslutæki hinnar
ráðandi stéttar. Slík kúgun er því persónuleg undirokun manns á manni þar
sem kúgarinn hefur öll ráð og lífskilyrði hinna kúguðu í höndum sér. Þetta
breytist í borgaralegu eða kapítalísku samfélagi. Þar er enginn maður bein-
línis þræll annars manns því yfirráðatengslin hafa tekið stakkaskiptum.
Marx lýsir þeim þannig að nú hafi menn öðlazt persónulegt sjálfstæði sem
sé byggt á hlutlægu ósjálfstæði. Hið persónulega sjálfstæði er í því fólgið að
nú á verkamaðurinn vinnuafl sitt sem hann getur ráðstafað að eigin vild;
hann er frjáls persóna sem getur notað krafta sína og færni í skiptum fyrir
peninga. Hið hlutlæga ósjálfstæði er í því fólgið að hann á engin ff amleiðslu-
tæki og þar með enga möguleika á sjálfstæðri framleiðslu. Hann neyðist því
til að selja öðrum vinnuafl sitt. Afurðir vinnu hans tilheyra því öðrum,
kapítalistanum, og lúta lögmálum markaðskerfisins sem hann hefur enga
stjórn yfir.12 Einstaklingurinn er því bundinn og fyllilega háður hlutlægu
kerfi sem ræður mestu um líf hans og afkomu en lýtur á engan hátt fyrirætlun
hans eða vilja. Úthverfing hans í vinnunni, hlutgerving sjálfins í verkunum,
er því undirorpin afli sem undirokar hann og snýst gegn honum. Yfirráð
hans yfir sjálfum sér og eigin athöfnum eru því afar takmörkuð þar sem þau
TMM 1997:1
87