Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Síða 62

LAKIS PROGUIDIS
ár þar á undan, það er að segja frá lokum sjöunda áratugarins — þegar
Frakkar uppgötva fyrst þennan mikla pólska skáldsagnahöfund — og fram
á miðjan níunda áratuginn. Við þetta má bæta að á þessum tíma voru
skrifaðar um hann þrjár bækur í Frakklandi og þar með var ég kominn með
í hendur „efnivið“ upp á fimmtán hundruð síður eða svo. Mig langaði því
að gera ákveðna tilraun. Bera þennan „efnivið“ saman við verk Gombrowicz.
Ég komst mér til mikilla vonbrigða að því að nánast enginn gagnrýnandi
áttaði sig á listrænu gildi verka hans. Það var helst í upphafi, árið 1958 þegar
Ferdydurke fyrsta skáldsaga Gombrowicz kom út í París, en hún kom fyrst
út í Varsjá árið 1937, að fjallað var um verkið sem slíkt, að gagnrýnin spurði
og bar saman. En strax upp úr því missti gagnrýnin sambandið við verkin
og fór að lúta eigin lögmálum, nærast á sjálfri sér. Fieimur sem varð sjálfum
sér nægur, gerði verkin að einhverskonar aukaatriðum sem féllu misvel að
þeim hugmyndum sem voru í tísku þá og þá stundina ( í stjórnmálum,
félagsfræði eða sálgreiningu). Lokaður heimur, sérstakur heimur, heimur
sem þar af leiðandi gat endurnýjað sjálfan sig út í það óendanlega.
Ástæðan fyrir því að ég nefni þetta samband milli verka Gombrowicz og
gagnrýninnar er sú að þetta er einmitt ekki undantekining, heldur regla.
Þannig er sambandinu milli listar og umfjöllunar um listir háttað. Verkið er
aukaatriði—þrátt fýrir að gríðarlegt magn bóka og listaverka sé á boðstólum
— umræðan um gildi þess er kæfð og þar með gufar upp áhugi manna á
metnaði listamannanna. í stað slíkrar umræðu kemur hárfínt tæknihjal
gagnrýnandans eða endursögn blaðamanna, eða í langflestum tilfellum
auglýsingar. Þótt ekki væri nema magnsins vegna, gera þessar kringumstæð-
ur það að verkum að gagnýnandinn verður að taka afstöðu, þær knýja þann
sem vill í raun og veru reyna að átta sig á listrænu gildi verka til að velja og
hafna. Það er ekki lengur hægt að láta sem ekkert sé, halda áfram að uppgötva
og greina gildi bókmennta, halda áfram að ritdæma bækur og láta sem engu
skipti að listamönnum sé í vaxandi mæli ýtt til hliðar.
Listin er að drukkna í alls kyns málæði, listamaðurinn hefur verið ein-
angraður á markaðstorgi hins ritaða máls og framapots, og hér er ekki lengur
um að ræða hættur, hliðarspor, smáslys sem stöðugt ógna heimi listarinnar,
fyrirbæri sem reyna að spilla því ágæta andrúmslofti sem alla listamenn og
kröfuharða lesendur hefur ætíð dreymt um. Nei. Þessi fyrirbæri móta mjög
umhverfi okkar, samtíma okkar. Þykkur veggur hefur verið reistur milli
lesandans og verksins, milli tilkomu nýrra gilda og athygli manna, milli
nýjunga og gagnrýnnar hugsunar. Afleiðingin er sú að gagnrýnandi sem vill
bera saman og spyrja spurninga lendir í sjálfheldu, verður vanmáttugur,
jafnvel óþarfur. Hinn bókmenntalegi Levíatan sem er viðhaldið með því einu
„að halda maskínunni gangandi" hefur enga þörf lengur fyrir slíkan gagn-
52
TMM 1997:1