Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 55

FRUMMYNDIN SEM HVARF
Það er greinilega eitthvað við bækur sem gerir þær frábrugðnar málverk-
um og skúlptúrum. Hér má jafnvel frekar líta á prentaða textann sem
frummynd heldur en handrit höfundar, því hann er jú endanleg útgáfa
meðan að handritið er bara uppkast.
Bókin er frábrugðin listaverkinu að því leyti að hún á sér ekki fastan stað
í tíma og rúmi, hvað sem bókasöfnurum kann að finnast. Hún er ekki bara
hér og nú. Bókin er vissulega sögulegur hlutur — hún er undir sömu
sögulegu lögmál seld og aðrir hlutir — en aðeins ef við skoðum hana sem
hugverk ffekar en einstakan ákveðinn hlut. Að þessu leyti svipar bókinni
meira til tölvugagna en listaverka. Texta má dreifa í ótal útgáfum og jafnvel
þýða á ólík tungumál, og samt er hver útgáfa jafngóð hinum, svo framarlega
sem í henni eru engar alvarlegar villur. lolvur sýna okkur að bókin þarf ekki
einu sinni að vera til sem höndlanlegur hlutur og þarf því ekki að vera til í
neinum endanlegum fjölda eintaka. í netheiminum eru engin takmörk; að
minnsta kosti er ekki hægt að tala af neinni skynsemi um þau takmörk sem
þar kunna að finnast.
Listaverkið er mun betri fyrirmynd en bókin ef við viljum íjalla um
sögulegt eðli verka, einmitt vegna þess að það á sér alltaf ákveðinn stað í tíma
og í rúmi. Þetta felur í sér að öll dreifmg á listaverkinu verður að vera, ef svo
má segja, fr á annarri hendi—annað hvort í hreinni eftirmyndun, eða þannig
að listaverkið sé þýtt yfir á eitthvert annað merkingarbært form, oftast í texta.
Þannig erum við komin að því að fjalla um hlutverk gagnrýnandans og
listfræðinganna.
Þegar listaverk verður þáttur í orðræðu brýtur það af sér ýmsa hlekki
sögunnar — það er ekki lengur bundið af því að vera einstakur hlutur á
ákveðnum stað og á tilteknum tíma. En um leið gengur það inn í söguna á
ný sem liður í miklu og síbreytilegu ferli orðræðunnar. í þeim skilningi
verður listaverkið líkara athöfn en hlut og eins og Njáll sagði, þá orkar allt
tvímælis þá gjört er. í sögunni, og einkum í sögulegum straumi orðræðunnar,
opinberast merking hluta smátt og smátt, og ávallt í samhengi við aðra hluti
og viðburði. Það sem virðist nú kann að virðast annað seinna. Sagan ræður
merkingu hlutanna, en ákvarðar hana aldrei í eitt skipti fyrir öll.
í orðræðunni er merking því ávallt breytileg; hana má endurtúlka á hvaða
augnabliki sem er og af nær hvaða ástæðu sem vera vill. Þessar breytingar
eru jafnframt ófyrirsjáanlegar og því er óhætt að segja að sá sem leggur út í
straum orðræðunnar leggi allt undir án þess að ráða nokkru um endalokin.
Hann getur ekki tryggt að framlag hans þýði á endanum það sem hann hélt
TMM 1997:1
45