Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 98

VILHJÁLMUR ÁRNASON
ná ekki til þeirra efnahagslegu og félagslegu skilyrða sem umlykja alla hans
tilveru.
Samkvæmt kenningu Marx breytist þetta í kommúnismanum sem felur í
sér afnám firringar: „Það er ekki fyrr en á þessu stigi, að menn þroska sjálfa
sig um leið og þeir afla lífsnauðsynja og neyta þeirra. Samtímis þróast
einstaklingarnir til heildstæðrar tilveru og losa sig við allt náttúrusprottið úr
fari sínu. Um leið og þroski manna á sér stað í vinnunni, fara einstaklingarnir
að eiga samskipti sem slíkir, en ekki við framandi skilyrði." (ÞH, 75). í
kommúnismanum er því frelsun manna fullkomnuð með því að þá fyrst ná
þeir tökum á þeim hlutlægu skilyrðum — framleiðsluöflunum og sam-
skiptaforminu — sem líf þeirra ræðst af. Forsenda þess er að menn sameini
krafta sína en dreifi þeim ekki við aðstæður stéttabaráttu og kúgunar: „Þetta
er einungis hægt með sameiginlegu átaki. Það er eina tæki einstaklinganna
til að þróa meðfædda eiginleika á allan hátt og gerir persónufrelsi mögulegt"
(ÞH, 82). Af þessu sést vel hve róttækan skilning Marx leggur í sjálfræðis-
hugtakið. Menn eru ekki sjálfs sín ráðandi með því einu að geta valið um
kosti innan þjóðfélagskerfis sem stjórnast af öflum sem þeir fá engu um
ráðið; þeir eru ekki fyllilega sjálfráða nema þeir móti menningu sína og
samfélag með sameiginlegu átaki sem uppfyllir þeirra eigin óskir og þrár. Þá
fyrst munu þeir ná að þroskast og blómstra sem einstaklingar.
III
í ljósi þessa takmarks er allt siðferðistal innan samfélags sem einkennist af
arðráni og firringu léttvægt fundið. Sagt er að þegar Marx hafi heyrt minnzt
á siðferði hafi hann velzt um af hlátri.13 Og alla jafna forðast hann að nota
siðferðileg hugtök eða að gagnrýna þjóðfélagið á viðteknum siðferðilegum
forsendum. Eins og af framansögðu má ráða tel ég að ástæða þessa sé ekki
sú að kenning Marx sé sneydd siðferðilegri hugsun. Nær væri að segja að
siðferðishugmyndir hans krefjist frelsunar undan því borgaralega siðferði
sem við búum við. Afstaða Marx til siðferðis er því afar tvíbent og nánast
mótsagnakennd. Annars vegar hafnar hann öllu siðferðishjali en hins vegar
felur öll hans þjóðfélagsgagnrýni í sér skírskotun til siðferðilegra hugmynda
um mannsæmandi líf.14 Með hugtökum Hegels getum við sagt að Marx
gagnrýni siðferðilegan veruleika (Sittlichkeit) hins borgaralega samfélags
með hugsjónum (Moralitat) sínum um nýjan siðferðilegan veruleika
(Sittlichkeit) kommúnismans. Hegel hafði líka sett fram gagnrýni á siðferði-
legan veruleika hins borgaralega þjóðfélags [Biirgerliche Gesellschaft], sem
einkennist af því að hinir ólíku „aðilar vinnumarkaðarins“ skara eld hver að
sinni köku en hunza hagsmuni heildarinnar. En Hegel taldi það vera hlutverk
88 TMM 1997:1