Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 100

VILHJÁLMUR ÁRNASON
ingar annarra.18 Sem endranær einblínir Marx aftur á móti á framleiðslu-
tækin og séreignaréttinn á þeim. Önnur borgaraleg réttindi eru í raun
viðbrögð við þeirri firringu sem af séreignaréttinum er sprottin. Þau eru
bráðabirgðaviðgerð á þjóðfélagsgerð sem einkennist af stéttaátökum og
andstæðum hagsmunum þegnanna. Menn kreþast ekki réttar síns nema
andspænis öðrum aðila sem á andstæðra hagsmuna að gæta. Kommúnism-
inn mun leysa þessar mótsagnir og gera þar með borgaraleg réttindi óþörf.
Þar þurfa menn ekki að verja hagsmuni sína gagnvart ríkinu sem fjandsam-
legu afli, því að slíkt ríki verður ekki lengur til.
Það er önnur ástæða fyrir því Marx amast við réttindum. Réttindakröfur
varða hagsmuni einstaklinga og þegar hamrað er á þeim elur það á sérdrægni
og sundrung í samfélaginu á kostnað hagsmuna heildarinnar. Þessi gagnrýni
á réttindi er ekki sérmarxísk enda heyrist hún víða nú á dögum, m.a. frá
samfélagssinnum, femínistum og öðrum sem óttast sundurlyndi hins frjáls-
lynda fjölhyggjusamfélags.19 Þessi gagnrýni er hins vegar til marks um það
hvers eðlis hugsýn Marx um kommúnismann er. Félagsleg tengsl fólks eiga
að verða með þeim hætti sem nærtækara er að kenna við bræðralag en
einstaklingsrétt. Forsenda þessa er sameignarskipan framleiðslunnnar og
sameiginleg stjórn þegnanna á samfélaginu. í slíku samfélagi þarf ekki, að
mati Marx, að leggja áherzlu á griðarétt einstaklinga gagnvart ríkinu og
öðrum þegnum; í stað slíks réttar verður möguleikinn til að skapa félagslegar
aðstæður sínar mikilvægastur. Þegnskapur í kommúnísku samfélagi á að fela
það í sér að þegnarnir taki virkan þátt í stjórn sameiginlegra mála. Rétturinn
til þess að fá að vera í friði fyrir afskiptum stjórnvalda og til að neyta
ótakmarkaðs „kjörbúðafrelsis" og reglubundins „kjörklefafrelsis“ er draum-
ur hins firrta neyzluþjóðfélagsþegns.
Það liggur beint við að gagnrýna Marx fyrir að rugla saman tilurð (Gene-
sis) og gildi (Geltung) mannréttinda þegar hann gagnrýnir þau með þessum
hætti. Þótt mannréttindi séu óneitanlega sprottin úr borgaralegri frjáls-
hyggju og komi til sögunnar með kapítalísku samfélagi, þá fela þau í sér gildi
og gagnrýniskraff sem má beita á borgaralegt samfélag. Réttindi hafa ekki
bara „viðgerðargildi" í meingölluðu samfélagi; þau gera hverjum einstak-
lingi kleift að verja sína mannhelgi og að lifa með reisn.20 Einnig mætti taka
mið af hugsjónunum um frelsi, réttlæti og lýðræði, sem borgaralegt samfélag
réttlætir sig með, og leitast við að gera þær að veruleika. Þetta er röng leið
að mati Marx. Ekki vegna þess að hann vilji ekki frelsi, réttlæti og lýðræði,
heldur vegna þess að hann hafnar því að slík hugtök hafi eitthvert hreint,
óbreytanlegt innihald sem hægt sé að gera að veruleika óháð því samfélagi
sem þau eru sprottin úr. Borgaralegt frelsi er einfaldlega takmarkað af
innviðum og undirstöðum borgaralegs samfélags og það er tómt mál að ætla
90
TMM 1997:1