Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 95

HIÐ SANNA RÍKI FRELSISINS
sögulega hlutverk að hrinda siðferðilegum hugsjónum í framkvæmd. Hegel
hafði raunar kennt að það kæmi í hlut opinberra starfsmanna að vinna að
framgangi siðferðis með því að sinna störfum sínum á vegum ríkisins með
almannaheill að leiðarljósi. Marx hafði litla trú á þessari hugmynd Hegels,
enda hróflaði hún í engu við þeim sérhagsmunum og mótsögnum sem
skapast í borgaralegu samfélagi; hún drægi einungis fjöður yfir vandann og
viðhéldi honum. Hann var hins vegar sammála Hegel um að finna þyrfti þá
stétt sem hefði það sögulega hlutverk að vinna almennum hagsmunum
brautargengi. Að mati Marx gat einungis öreigastéttin haff slíkt hlutverk.
Öreigastéttin væri fjölmenn, skipulögð og baráttuglöð stétt, enda brynni
vandi auðvaldsþjóðfélagsins á henni. Hún er líka fyrsta stéttin í sögunni sem
stuðlar óhjákvæmilega að grundvallarhagsmunum allra manna með því að
vinna að sérhagsmunum sínum. Öreigabaráttan skapar forsendur þess að
menn geti blómstrað og mótað menningu sína á skynsaman, sjálfráða hátt.
II
Eitt lykilatriðið í hugsun Marx er að það siðferði sem við búum við sé fjarri
því að standast siðfræðilegar kröfur um mannsæmandi líf. Meginástæðu
þessa nefnir Marx firringu.3 Marx var ekki fyrstur til að nota þetta hugtak.
Ludwig Feuerbach hafði til dæmis notað það í trúargagnrýni sinni, en
inntakið í henni var að menn tækju sína beztu eiginleika og upphefðu þá í
Guði sem þeir síðan tilbæðu sem sjálfstæða veru.4 Fyrir vikið sviptu þeir
sjálfa sig þeim möguleika að raungera það bezta úr sjálfum sér í samfélaginu.
Eina leiðin til þess að vinna bug á þessari firringu var að menn gerðu sér
grein fyrir því að „Guð“ væri ekki annað en nafn á upphöfnu (tegundar)eðli
[Gattungswesen] þeirra sjálfra. í kjölfar þeirrar uppgötvunar myndu þeir
sigrast á hinni „fölsku sjálfsvitund“ og öðlast nýja trú á sjálfa sig.
Marx og Engels gagnrýna miskunnarlaust hugsunarhátt af þessu tagi í
Þýsku hugmyndafræðinni: „Hegelsinnar af nýja skólanum álíta vitundina
vera sjálfstæða. Þeir telja hugmyndir, hugsanir, hugtök og aðrar afurðir
vitundarinnar vera helstu fjötra mannsins [. . .] Af þessum sökum gera
nýhegelistarnir þá siðferðiskröfu til mannanna að þeir ryðji tálmunum úr
vegi sínum með því að losa sig við núverandi vitund og [...] túlka samtím-
ann á nýjan hátt.. .“5 Hughyggja af þessu tagi er megineinkenni á siðfræði-
legri hugsun að mati Marx. Horft er framhjá því að „vitundin er [. . .] frá
upphafi afurð samfélagsins, og verður það á meðan mennirnir eru til“ (ÞH,
28). Fyrir Marx er firringin ekki fyrst og fremst vitundarástand sem hægt er
að breyta með því að hafa „hugrekki til að nota hyggjuvit sitt“, svo vitnað sé
til orða Kants.6 Firringin er staðreynd vegna raunverulegra lífsskilyrða
TMM 1997:1
85