Skáldskaparmál - 01.01.1994, Side 37

Aðrir áheyrendur — 'ónnur saga?
35
Þessar fáorðu upplýsingar ganga út frá því sem vísu: í fyrsta lagi að aldur hinnar
rituðu sögu skipti máli til að hægt sé að gera ráð fyrir að efni hennar sé kunnugt;
í öðru lagi að Landnáma sé sagnfræðileg heimild, andstætt Islendingasögum; í
þriðja lagi að höfundarhneigð í sögu dragi úr líkum á munnlegum uppruna
hennar; og í fjórða lagi að líklegasta skýringin á ósamræmi milli Islendingasögu
og Landnámu sé sú að til hafi verið glötuð, eldri gerð sögu, ögn öðruvísi en sú
sem nú er varðveitt. Hægt er að draga allar þessar forsendur í efa varðandi tengsl
Landnámu, Vatnsdœlu og Finnboga sögu því að líkindi þessara verka eru ekki slík
að rittengsl séu sennileg, eins og nánar verður rakið hér á eftir.
í formála sínum að Finnboga sögu ræðir Jóhannes Halldórsson samanburð
sagnanna nokkuð rækilega og virðist þar vera bundinn af því viðhorfi að gera ráð
fyrir hinum raunverulega Finnboga sem á að hafa verið uppi á 10. öld vegna þess
að hans er getið í Landnámu og Islendingadrápu. Sú staðreynd að þessi maður er
nefndur víðar en í einni sögu sannar hins vegar ekkert um raunverulegan mann
á íslandi á 10. öld heldur sýnir hún aðeins að á 12. og 13. öld voru sagðar ýmsar
sögur um þennan mann, uppruna hans og hetjudáðir,20 án þess að þeim hafi
endilega borið saman um tímatal, ættfærslur og einstök atriði. Jóhannesi finnst
einnig ósennilegt að Finnboga saga styðjist við Vatnsdœlu og reiknar með sameig-
inlegri heimild beggja. Og hér kemst hann næst þvf að vinna með hugmyndina
um munnlega hefð að baki sögunni, sem byggi jafnvel á raunverulegum atburðum
á söguöld: „Tvenns konar munnmæli af gömlum rótum geta hins vegar skýrt
ósamræmi nafna í sögunum, hvort sem um er að ræða aflögun upphaflegrar sagnar
eða fyllingu í eyður.“ Síðan hrekkur hann strax frá þessari hugmynd aftur þegar
hann segir: „Gera má ráð fyrir, að munnlegar sagnir Víðdæla hafi verið heldur
fáskrúðugar eins og sagnirnar í Vatnsdal og höfúndur Finnboga sögu hafi lagt
margt til frá eigin brjósti.“21
Þrátt fyrir nokkur líkindi sagnanna er hitt fleira og jafnvel meira áberandi sem
greinir þær í sundur. Auk þess sem hvor saga um sig fylgir sínum söguhetjum að
málum til að gera hlut þeirra sem veglegastan þá eru listræn tök og framsetning
með allt öðrum hætti í Vatnsdœla sögu en Finnboga sögu. Með nokkrum rétti má
segja að Vatnsdœla sé slípaðra bókmenntaverk en Finnboga saga. I Vatnsdœlu eru
slegnir goðsögulegir undirtónar og því sleppt sem þjónar ekki framvindu sögunn-
ar en ýmsu smálegu er haldið til haga í Finnboga sögu, sem skiptir minna máli. í
sögunum er þannig unnið á mjög ólíkan hátt úr þeim sameiginlega efniskjarna
20 Á seinni öldum voru ortar rímur af Finnboga sem ekki er hægt að rekja beint til hinnar rituðu
gerðar sögunnar svo að Ólafur Halldórsson („Rímur af Finnboga ramma." Gripla I (1975),
182-187) hefur sett fram þá hugmynd að til hafi verið Finnbogarímur sem eru ekki lengur
varðveittar. Sumt af söguefninu var einnig kunnugt í Færeyjum þar sem það var lagað að
innlendum aðstæðum, ef svo má segja, og sagan látin gerast þar, eins og Johan Hendrik Poulsen
hefur rakið („Um Finnbogarímu færeysku.“ Skírnir 137(1963), 46-58). Hvort tveggja bendir
til lifandi hefðar og frjálslegrar umgengni um söguefni af Finnboga, þó ekki sé hægt að fullyrða
hvort þar hafi fremur verið stuðst við munnmæli eða bóklega varðveislu.
21 Tilv. rit, bls. Ixiv.