Skáldskaparmál - 01.01.1994, Qupperneq 42

40
Gísli Sigurðsson
því að Finnboga saga byggi á munnlegum arfsögnum. En við höfum séð að það
eru engin rök fyrir því heldur að hún sæki efni sitt til ritaðra bóka. Og á því
strandar röksemdafærslan. í fyrri rannsóknum á sambandi Vatnsdœlu og Finnboga
sögu hafa menn leitað raka með og á móti rittengslum eða munnlegri hefð að baki
sögunum. í ljós hefur komið að þessir einföldu kaflar hafa gefið mönnum tilefni
til að færa rök fyrir báðum viðhorfúm og hefiir þá komið í ljós að menn fylgja
jafnan þeirri kenningu sem þeir aðhyllast almennt um uppruna íslendingasagna
og líta ekki sérstaklega á samband þessara tilteknu sagna: bókfestumenn geta ekki
annað en skýrt líkindi sagna með rittengslum á meðan sagn- og nýsagnfestumenn
sjá ekkert sem mælir á móti því að á 13. og 14. öld hafi íslendingar sagt hver
öðrum sögur, og að líkindi sagna stafi þá ekki af rittengslum heldur af sameigin-
legri, munnlegri sagnahefð að baki. Til að losna úr þessari fræðilegu sjálfheldu
hefúr því verið farin sú leið hér að framan að gera fyrirfram ráð fyrir því að
munnleg sagnaskemmtun um persónur íslendingasagna hafi verið vinsæl dægra-
dvöl á 13. og 14. öld.26 Og í því ljósi er mjög ósennilegt að sögur sem greinir á
um flest atriði nema helstu drætti í söguþræði tengist með þeim hætti að önnur
sagan hafi verið skrifúð uppúr hinni.
Frásagnir Finnboga sögu og Vatnsdœlu af „sömu“ atburðum gætu þá einmitt
verið til marks um að munnlegu sögurnar hafi ekki verið „fáskrúðugar“ eins og
Jóhannes Halldórsson segir í áðurnefndum formála sínum. Finnbogi hefúr
líklegast lifað góðu lífi utan ritaðra bóka og sögur um viðskipti hans við Hofverja
hafa gengið manna á meðal, bæði í Vatnsdal og Víðidal. Á hvorum stað um sig
hafa menn sagt sögurnar þannig að hlutur heimamanna yrði sem bestur án þess
að þurfa að hnika til helstu atburðum. Enda þótt kaflarnir séu mótaðir af
heildarhugsun hvorrar sögu og eigi þannig sinn þátt í að bera uppi merkingu
þeirra þá gátu munnlegu sögurnar verið uppistaðan í hinum rituðu sögum og
„gera má ráð fyrir“ að sagnaritararnir hafi lagt fátt eitt „til frá eigin brjósti."
Þrátt fyrir þessa niðurstöðu erum við jafn langt frá því og áður að geta lýst
aðstæðum við sagnaskemmtun í Víðidal eða Vatnsdal á 13. og 14. öld þar sem
sagnamenn gætu hafa skemmt áheyrendum sínum með sögunni af deilu Finnboga
við Hofverja. En við getum samt túlkað þá texta sem við höfum með hliðsjón af
þeim aðferðum sem samanburðaraðferðin í munnmenntarannsóknum hefúr
þróað á undanförnum áratugum. Við getum lesið sögurnar í ljósi þeirrar kenn-
ingar að hinir rituðu textar byggi á sögum úr munnlegri hefð þar sem þjálfaðir
sagnamenn gátu sagt góðar sögur. Vissulega verðum við að beita samanburðarað-
ferðinni af mikilli varúð til að bera ekki saman ósambærilegar hefðir,27 en við
getum samt slegið því föstu að margt af því sem áður var tekið gott og gilt um
26 Eftir að farið var að skrifa sögur má ætla að munnlegar sögur hafi sprottið upp úr rituðum bókum
og því hlýtur að hafa verið um samspil rithefðar og munnlegrar hefðar að ræða. Það breytir hins
vegar ekki því meginatriði að gera verður ráð fyrir að þorri landsmanna hafi oftast heyrt sögur
sagðar utanbókar þegar ekki var öðrum bókum til að dreifa en rándýrum, handskrifúðum
skinnbókum.
27 Sjá ritdóm minn í síðasta hefti Skáldskaparmála (sbr. nmgr. 12).