Skáldskaparmál - 01.01.1994, Síða 53

Sannyrði sverða
51
verið drepnir í kirkjugarði og að blóð hrjóti á kirkjuna og sýnir ofbeldisverkin sem
vanhelgun á guðshúsi. Ennfremur dregur hann gjarnan fram æsku sumra fórnar-
lamba ófriðarins með notkun orða eins og „sveinn“ og elli öldunga. í íslendinga
sögu er algengt að mönnum sé komið að óvörum og þeir brytjaðir niður, jafnvel
í rekkju sinni. Menn Sturlu Sighvatssonar ráðast að mönnum Órækju þar sem
þeir sofa í tjaldi sínu en draga þá út sem eftir lifa og höggva (379). Höfðingjar
þessa tíma hika ekki við að vega að særðum mönnum. Dæmi um það er víg Odds
Alasonar og „mæltist það illa fyrir.“ (354) Friðhelgi heimilisins erhvað eftir annað
virt að vettugi og kirkjugrið að engu höfð. Þegar í fyrstu köflum Islendinga sögu
er sagt frá manni sem var veginn „eftir messu í stofu inni.“ (183) Af ótalmörgum
öðrum dæmum má nefna að eftir Örlygsstaðafúnd hóta Gissur og Kolbeinn að
brenna kirkjuna á Miklabæ ef þeir sem þar voru inni gengju ekki út og dæmi eru
um að prestar séu drepnir.
Hólmgöngur þekkjast ekki í íslendinga sögu og sjaldgæft má heita að menn
falli beinlínis í bardögum, hvað þá eftir frækilega vörn, en því algengara að þeir
séu teknir af lífi á eftir. Þar má nefna aftöku Kálfs Guttormssonar (356—7) og
þeirra Maga-Bjarnar og Þorkels Eyvindarsonar (370) auk þeirra sem getið verður
hér að aftan. Það hefur engan veginn sömu áhrif þegar menn eru felldir eftir
frækilega vörn og þegar þeir eru látnir leggjast á jörðina og síðan höggnir. Þá eru
menn sviptir tækifæri til að verja sig og lítillækkaðir í dauðanum. íslendingasagna-
hetjur eru sjaldnast teknar af lífi.451 versta falli eru þær brenndar inni en yfirleitt
auka þær á hetjuskap sinn í dauðanum og taka einhverja af banamönnum sínum
með sér. Hetjan deyr standandi. Sá sem tekinn er af lífi deyr liggjandi. Af þessum
sökum hljóta aftökur að verða til þess að vekja viðbjóð. Þær eru sæmd og
drengskap óviðkomandi. Aftökur íslendinga sögu vekja því aðra tilfinningu fyrir
dauðanum en fall Gunnars á Hlíðarenda og Gísla Súrssonar eftir frækilega vörn.
2. Vopn bíta vel
Annað sem einkennir bardagalýsingar íslendingasagnanna er virðing sú sem
sögurnar bera fyrir hetjum sínum.46 Vopn hetjanna eru glæsileg og bíta vel.
Sögumenn hæðast að jafnaði ekki að hetjum sínum. í heimi hetjuskaparins eiga
ryðgaðar axir hvergi heima. Glæsilegri hetju hæfir glæsilegt vopn.'*7 Afleiðingin
er það sem Richard Allen kallaði: „idealized battle scenes where blows are delivered
once and for all and men bite the dust cleanly, often with an appropriate quip.“48
45 Víg Grettis og Illuga (Grettis saga, ÍF, VII, bls. 258-263) er frægasta undantekningin frá þessu.
46 Til eru undantekningar, s.s. Hávarðar saga (Halldór Guðmundsson, „Skáldsöguvitund í íslend-
ingasögum," Skáldskaparmál, 1, 1990, bls. 68-71) og Helga Kress telur hið sama gilda um
lýsingu Þorgeirs Hávarssonar I Fóstbræðra sögu („Bróklindi Falgeirs. Fóstbræðra saga og
hláturmenning miðalda," Skímir, 161, 1987, bls. 275-276 og 278-279 og 282-284). Einnig
má benda á hina tvíræðu höfundarafstöðu sögumanns Egils sögu sem er ófeiminn við að gera
grín að hetju sinni þó að hann kasti hvergi rýrð á dáðir hennar.
47 Þá sjaldan að sverðin bíta illa hefur það ákveðinn tilgang. Þegar Björn Hítdælakappi og Kjartan
Ólafsson eru með léleg sverð í bardaga er t.d. verið að auka á hetjuskap þeirra.
48 Richard Allen, Fire and Iron. CriticalApproaches to Njáls saga, Pittsburgh, 1971, bls. 60.