Skáldskaparmál - 01.01.1994, Page 155

Af sálarháska Jóns Indíafara
ELÍN BÁRA MAGNÚSDÓTTIR
I
Reisubók Jóns Ólajssonar Indíafara (1661) tilheyrir flokki ferða- og sjálfsævisagna
sem var vinsæl bókmenntagrein á 17. öld í Evrópu. Upptök hennar eru rakin til
landafundanna miklu í lok 15. aldar sem hleyptu nýju blóði í ferðabókmenntir í Suð-
ur-Evrópu. Á17. öldskiluðuþærsérsíðan til Norður-Evrópuþegar Hollendingarog
Bretar hófu siglingar til Austur-Indía. Efti rspurn eftir fróðleik um þennan lítt þekkta
heimshluta varð til þess að sæfarar tóku að rita ferðabækur um ævintýralegar ferðir
sínar á framandi slóðir eftir að heim var komið (sjá Völund Óskarsson 1992: xvii-
xviii). I sama tilgangi hefur Jón Indíafari ritað ferðasögu sína en hanaskrifaði hann
þó ekki fyrr en 35 árum eftir heimkomuna. Guðbrandur Jónsson (1946: xvi) hefur
bent á að þá hafi sagan verið löngu búin að taka á sig fast form í huga höfundar því
þegar hér var komið hefur hann oft verið búinn að segja frá ferðaævintýrum sínum.
Hér er þó hvorki ætlunin að gera ferðasögu Jóns skil né því upplýsingagildi sem hún
hafði fyrir landa hans heldur beina sjónum að persónulegri reynslu Jóns af ferðum
sínum eða því sem mætti nefna sjálfsævisögulegan hluta bókar hans.
Reisubókinni er skipt í tvo hluta og fær sjálfsævisagan meira vægi í þeim fyrri en
ferðasagan í þeim seinni. í fyrri hluta bókarinnarsegir Jón frá Danmerkurdvöl sinni
þar sem hann starfaði í sex ár (1616-22) sem byssuskytta í fallbyssuliði Kristjáns
konungs IV. og er þessi hluti helgaður lífi og starfi hans þar. Síðari hlutann tileinkar
hann síðan Indíareisunni sem hann lagði upp í árið 1622 og tók hátt á þriðja ár.
Reisubókinni fylgir einnig svonefndur „Þriðji partur ævisögunnar“ sem talið er að
Magnús Magnússon sýslumaður hafi skráð eftir Ólafi, syni Jóns (sbr. Sigfús Blönd-
al 1908-9: xv). Þarersagtfráævijónseftirheimkomunaallt til dauðadags.
Jón Indíafari varð víðfrægur hér á landi af ferðum sínum og saga hans að sama
skapi mjög vinsæl (sjá Sigfus Blöndal 1908-9: iii og Guðbrand Jónsson 1946:
xvii). Viðbúið er að landar hans hafi séð ævintýralegar ferðir hans í hetjuljóma
enda fátítt að menn ferðuðust um svo langan veg á 17. öld. Þegar rýnt er í
sjálfsævisögulega þætti bókarinnar, og þá einkum samneyti Jóns við aðra menn,
verður hins vegar engin hetjusaga á vegi lesenda. í formála að Reisubókinni verður
sú reynsla Jóni minnisstæð þegar hann tíundar tilganginn með ritun hennar í
þeirri von að hún megi verða lesendum sínum sem víti til varnaðar:
Svo óska eg og einnin, að í hverju sem mjer hefir yfirsjest á öllum tíma minnar æfi,
sjerhvers embætti, sem eg hefi verið til kallaður, mætti öðrum til vareigðar, lærdóms
og viðvörunar verða, svo þeir því heldur forðist mín vond dæmi, en framar athugi siði
forsjálra til óhættari stundunar og stöðu í þeirra embætti og tilsettri kallan ...*
1 Ævisaga Jóns Ólafisonar Indíafara samin afhonum sjáljum (1661). 1908-1909. Sigfus Blöndal
SKÁLDSKAPARMÁL 3 (1994)