Skáldskaparmál - 01.01.1994, Síða 253

Ritdómar
251
þess er sól er skafthá“. Hér virðist honum fiskja fremur merkja „halda til fiskjar,
láta róa“. Sú merking getur hins vegar illa eða ekki átt við í öðrum þáttum
Grágásar. Eiginlega er óhentugt að ræða um merkingu orðsins eins sér, því að
spurningin er um orðasambandið „fiskjaþeim . Ritdómarinn skilur það sem „láta
þá róa til fiskjar“. Mér sýnist það fremur merkja „veiða fisk handaþeim“. Menn
mega þá veiða dálítið lengur en ella á laugardögum (töluvert lengur um hásumar)
ef þeir láta fátæka skipsfélaga sína njóta viðbótaraflans; það er ekki óeðlileg hugsun
í samhengi Grágásar. Þetta er óneitanlega dálítið óljóst, en sýnir að þörf hefði verið
að skýra ekki aðeins orðið fiskja heldur sambandið fiskja e-m.
I inngangi útgefenda er, eins og fyrr segir, útskýrð aðferð þeirra við útgáfuna,
en einnig er þar stutt og skilmerkileg greinargerð fyrir handritum Grágásar, gerð
þeirra og aldri, svo og fyrir helstu hugmyndum manna um eðli Grágásar og
uppruna. Þetta er aðgengilega fram sett og kemur, að ég held, vel til skila því sem
helst er haft fyrir satt um efnið. Hins vegar er mörg gáta Grágásar lítt ráðin, en
það er naumast hlutverk inngangs af þessu tagi að fitja upp á nýjum rökræðum
um þá hluti.
Bent er á elstu handritsbrot sem geyma Grágásartexta — hið elsta, frá því um
1150, er prentað aftan við útgáfuna — til marks um „að þegar á þessu stigi hefur
texti Grágásar fengið býsna bóklegt yfirbragð og er harla fjarri því sem ætla mætti
að hefði verið ritað upp eftir munnlegri fyrirsögn af mönnum með skamma rithefð
að baki.“ (Bls. x) Hins vegar er (bls. ix—x) bent á að Vígslóði, sem örugglega
tilheyrir elstu bókfestu lögum, sé geymdur í báðum aðalhandritunum „og er
sennilegt að hann beri að verulegu leyti svipmót þess sem var ritað á Breiðabólstað
veturinn 1117-18“. Hér er sá hængur á, að Vígslóði ber ekki síður „bóklegt
yfirbragð“ en aðrir þættir Grágásar, langorður og efnishlaðinn og framsetning víða
flókin. Þessa ráðgátu eiga Grágásarfræðin óleysta svo að vel sé.
Hún tengist álitamálinu um uppruna lagatextanna, að hve miklu leyti þeir séu
upprunalegar lögréttusamþykktir, jafnvel fornar og þá færðar í letur eftir að
varðveitast í formlegri uppsögu lögsögumanna á landslögum. Islenskir fræðimenn
hafa löngum, með Vilhjálm Finsen fremstan í flokki, verið mjög trúaðir á slíkan
uppruna Grágásarlaga, talið þau traustan fulltrúa lögfræðilegs veruleika allt aftur
á 10. öld og hildaust vikið til hliðar öðrum heimildum, einkum íslendingasögum,
ef þær koma illa heim við Grágás.
Hætt er við að Grágás sé að þessu leyti ofmetin heimild. Hitt viðhorfið sé sönnu
nær, sem í innganginum er rakið til Konrads Maurer, að Grágásartextinn sé að
verulegu leyti reistur á venjurétti í túlkun lögsögumanns og annarra lögfróðra
manna. Frá lögréttu hafa e.t.v. fremur komið efnislegir úrskurðir í deilumálum
um lög en samfelldir lagatextar sem ákveðið hafi verið að lögtaka. Lagatúlkun
lögsögumanns þarf ekki að vera sótt í formlega „uppsögu“ hans á lögunum í heild
— enda er satt að segja heldur ótrúlegt að slík uppsaga hafi raunverulega tfðkast
mikinn hluta þjóðveldisaldar — heldur er hann, samkvæmt Grágás (bls. 465),
„skyldur að segja öllum þeim, er hann spyrja ..., lögmáT, þ.e. leysa úr lögfræði-
legum fyrirspurnum. Slíkar úrlausnir kynnu að vera stofninn að nokkru af efni