Sagnir - 01.06.2016, Page 246

Sagnfræðingum hefur lengi verið tíðrætt um notkun og misnotkun sögunnar.
Með því er átt við, í grófum dráttum, að fólk segir frá því sem gerðist í
fortíðinni til þess að ná sínu fram í nútíð og framtíð. Þyki frásögnin
ósanngjörn eða út í hött er gjarnan talað um misnotkun frekar en notkun.1 2 Hér
stikla ég auðvitað bara á stóru og spyr fyrst hverjir notendur sögunnar séu. I fyrsta
lagi mættí nefna pólitíska valdhafa og áhrifamenn, í öðru lagi fólk í heimi viðskipta
og atvinnulífs, í þriðja lagi sagnfræðinga og aðra sem reyna að hafa lifibrauð af því
að segja almenningi frá liðinni tíð, og í fjórða lagi sagnfræðinga og aðra sem stunda
sínar rannsóknir í akademísku umhverfi.
Ráðamenn
Valdhafar samfélaga hafa nýtt sér liðna tíð frá örófi alda. „Islendingabók gerði ég
fyrst biskupum vorum, Þorláki og Katli,“ skrifaði Ari fróði á sinni tíð. Vera má
að með bókinni hafi biskuparnir helst viljað halda fram þeim sannleik að lands-
mönnum vegnaði best þegar sundrungaröfl voru sigruð „að ráði viturra manna.'
Eins virðist Landnáma, sem samin var um svipað leyti, hafa verið rituð til að
tryggja ítök og eignarrétt höfðingjavaldsins, ekki síst gagnvart Noregskonungi-
Hún var því „falsrit“, svo vitnað sé til harðra orða Sveinbjörns Rafnssonar um lítið
sannleiksgildi verksins.3 Sama mætti segja um frásagnir af Sturlungaöld. „Sagan var
valdatæki, þá sem nú,“ skrifaði Guðrún Nordal nýlega.4 5
í sjálfstæðisbaráttunni, sem hófst um miðja nítjándu öld, varð sagan óðara að
vopni, rétt eins og hjá öðrum þjóðum á leið til aukins fullveldis eða sjálfstæðis.’’
I eyrum landsmanna hlaut hún að hljóma vel kenningin um „gullöld íslendinga*
þegar þeir nutu frelsis fyrstu aldirnar, hnignun undir erlendu oki og síðan björt
framtíð ef þjóðin berðist fyrir sjálfsögðum rétti sínum til sjálfstæðis. Enn þann dag
í dag hljómar þessi kenning vel, ekki síst fyrir tilstilli valdhafanna sem hampa henni
margir hiklaust.6 „Hinir fyrstu Islendingar voru sannarlega útrásarfólk,“ sagði
1 Þessi grein er að hluta byggð á erindi sem ég flutti á málþinginu „Hvað er (mis)notkun sögunnar?“
Til þess var boðað 1. okt. 2011 vegna 40 ára afmælis Sagnfræðingafélags Islands. Sjá: „Hlaðvarp:
Hvað er (mis)notkun sögunnar?“, 6. okt. 2011, http://www.sagnfraedingafelag.net/2011/10/06/11.40.44/.
2 Helgi Þorláksson, „Þorgils á Þingeyrum. Um upphaf Þingeyraklausturs“. Saga 46:1 (2008),
168-180, hér 172. Helgi vitnar hér m.a. dl sjónarmiða Svends Ellehojs, Jakobs Benediktssonar,
Sverris Tómassonar og Hjalta Hugasonar.
3 Sveinbjörn Rafnsson, „Hvað er Landnámabók?“ Saga 46:2 (2008), 179-193, hér einkum 181.
4 Guðrún Nordal, „Sturla“, Skírnir 188 (haust 2014), 233-247, hér XX.
5 Sjá einkum: Guðmundur Hálfdanarson, íslenskaþjóðrikið. Uppruni og endimörk (Reykjavík 2001).
Sjá einnig: Gunnar Karlsson, „Sagan af þjóðríkismyndun Islendinga 1830-1944“, Saga 37 (2000),
109-134, einkum 111. George Gooch samdi klassískt yfirlit um sagnfræðinga og söguskoðun sem heldur
enn gildi sínu. Sjá G. P. Gooch, History and Historians in the Nineteenth Century (London, 2. útg. 1951),
einkum 65, 70, 145-146, 379, 398, 404, 409-410.
6 Karl Ágústsson, „Sögukennsla og viðhorf. Um þjóðernisleg \dðhorf og fræðilegan samanburð í sögukennslu
í framhaldsskólum, almennum viðhorfum og opinberri orðræðu“. M.Ed. ritgerð við Háskólann á Akureyfl
2010, einkum 104-105. Sjá einnig: Orri Vésteinsson, „Hnignun, aðlögun eða framför?
246