Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Side 107

U m Ö s k u b u s k u
TMM 2010 · 2 107
alda fjölluðu um baráttuna fyrir því að fá að eiga þann sem maður vildi.
Þetta með að prinsinn eða prinsessan mættu í raun velja sér maka í
Öskubusku- og kolbítssögum er því mettað óskhyggju. Enginn mátti
stríða gegn vilja foreldra sinna og bara heppnir áttu foreldra sem ekki
vildu hagnast á hjúskap barna sinna. Enn í dag liggur rótin að stéttvísi
ásta þarna og er djúp og sterk.
Íslandssagan er þó töluvert sérstök. Upp úr Svarta dauða fór fólki að
fjölga mjög í allri Evrópu – nema hér. Hungursneyðir tóku herfilegan
toll nokkrum sinnum á öld, svo fólksfjöldinn stóð í stað fram á 19.
öld. Hjúskaparfyrirkomulagið var strangara en annars staðar vegna
hungurvofunnar, helmingur kvenna gekk aldrei út, því hér giltu þau
lög að aðeins karlar með dug til að leigja sér jörð gætu kvænst. (Nær
allar jarðir landsins voru í eigu kóngs, kirkju og örfárra fjölskyldna.)
Strákarnir vildu sætar og þægar stelpur, eins og sést á 18. aldar kvæði
eftir Snorra á Húsafelli, sem ég greindi í ævisögu hans. Þar kveðast
tveir ungir menn á um hvernig konur þeir vilji. Ein var of mjaðmagleið,
önnur of tileygð, þriðja of lauslát … fegurðarídealið var til staðar, en þó
alls ekki jafn þröngt skilgreint og nú. Hér er komin skýringin á meintri
fegurð íslenskra kvenna – kynbætur í nokkur hundruð ár undir hörðu
eftirliti. Þegar bara helmingur fólks nær að giftast og duglegu strákarnir
velja sér þær „skár“ útlítandi þá auðvitað „fríkkar“ dýrategundin.
Sögnin að fokka þýðir að ríða í ensku, sænskum og norskum mál-
lýskum, en á íslensku merkir hún að gaufa eða losa sig við. Það segir
sína sögu. Samfélagið tók svo grimmilega á ástum, að það markeraði
orðaforðann. Ef til vill er hin dæmalausa hamingja þjóðarinnar af því
sprottin að svo stutt er síðan næstum enginn hafði það svo dæmalaust
skítt sem við?
Bræður kolbíts skárri en systur Öskubusku?
Óskhyggjan býr í ævintýrum þar sem allt fer vel, því ekki er nú
raunveruleikinn sem bestur, ekki einu sinni nú. Skoðum betur kven-
drauminn og karldrauminn og berum saman. Kolbítsminnið gefur rétt
eins og Öskubuskusagan til kynna, að fátækur og niðurlægður geti náð
í prinsessuna. Draumur lágstéttarpilta er því sambærilegur við draum
lágstéttarstúlkna, nema hvað í dæmi þeirra er magían eða rétta touchið
það sem þarf, í dæmi stúlkunnar fegurð, vinnusemi og ljúfmennska.
Öskubuska er nett, góð og fögur, en kolbítur fyrst og fremst hversdags-
klár. Bræður Hans klaufa eru hinir eiginlegu klaufar, þótt menntaðir,
fínir og fágaðir séu miðað við hann. Þeir hafa bara lært allt utanað og