Tímarit Máls og menningar - 01.12.2013, Blaðsíða 27

„ h a r ð u r k i r k j u b e k k u r“
TMM 2013 · 4 27
af mánasilfri
sett sólstöfum
með tifandi vísum
löðrandi í daggardropum
Hortugi þátturinn – sem stundum má kallast gróteskur – blasir ekki
beinlínis við í þessu ljóði. Hann rís einkum í krafti tveggja fyrirbæra: annars
vegar orðsins tíðir – sem kalla mætti samræðuorð með skírskotun til hug-
mynda Bakhtíns3 – og hins vegar hugtakslíkingar sem mönnum er töm, þ.e.
mannslíkaminn er vél. Gróteskan er með öðrum orðum látin kvikna í huga
lesenda sem vita að orðið „tíðir“ má jafnt hafa um ,stundir dagsins‘ sem
,háttbundna starfsemi kvenlíkama í barneign‘, og eru að auki vanir orðalagi
eins og „Gangverkið í skrokknum á mér er byrjað að gefa sig“ eða hafa séð
í verslunum það sem nefna mætti óléttu-tifara (e. pregnancy ticker). Niður-
staðan verður auðvitað sú að fágaðar myndir, ljóðræna og angurværð textans
kunna ekki bara að virkja ímyndunarafl lesenda í umhugsun um tengsl
kvenlíkamans og göngu himintungla („kvenúr fornt/af mánasilfri“) eða ýta
við annarri hugtakslíkingu í kolli þeirra eins og ævitíð er dagur – frá sólar-
upprás til sólarlags („sett sólstöfum […] /löðrandi í daggardropum“). Þau
geta líka áreitt skynjun lesanda, vakið upp lykt og ýtt undir ónotatilfinningu
af klístrugum úrgangi, blóði, hrörnun og dauða svo að upp rísi hrottalegar
andstæður og árekstrar sem skella á vitundinni.
Það er naumast hending að einmitt þetta fínlega ljóð er valið á kápu
bókarinnar, – en ekki önnur, opinskárri í grótesku sinni. Penheitin ríkja
víða. Thomas Mann sagði strax á þriðja áratug 20. aldar að gróteskan væri
„hinn eiginlegi andborgaralegi stíll“.4 Og það á sennilega við í stórum
dráttum enn þó að vestræn samfélög hafi tekið stakkaskiptum síðan á
dögum Weimarlýðveldisins þýska.
En birtingarmyndir gróteskunnar eru ýmsar og henni hefur verið lýst
á mismunandi hátt. Er þá skemmst að minnast Wolfgangs Kayser og
Mikhails Bakhtín. Líta má á þá tvo sem andstæða póla í skilningi á hlutverki
gróteskunnar: Kayser telur að gróteskan veki með hryllingi þá skynjun í við-
takendum sínum að heimurinn sé þeim framandi, en Bakhtín er talsmaður
þess viðhorfs að endurnýjandi umbrot séu megineinkenni hins gróteska
− hinn gróteski líkami sé í sífelldri sköpun og op hans öll og starfsemi
útmái mörk líkama og heims.5 Ljóð Halldóru standa nær sýn Bakhtíns en
vilji maður skýra hvernig hún vinnur með tengsl líkama og hugar virðist
stundum nærtækara að sækja til hugrænna fræða en Bakhtíns, sbr. hugtaks-
líkingarnar sem ég nefndi fyrr.
III
Á áratugunum kringum síðustu aldamót einkenndi hin „sæluríka fylgispekt“
Íslendinga sem aldrei fyrr.6 Það kom ekki aðeins fram í því hve þeir treystu