Tímarit Máls og menningar - 01.12.2013, Blaðsíða 119

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2013 · 4 119
Úlfur, lamb og heypoki
Agnes þýðir hin hreina og í kaþólskri
trú er heilög Agnes meðal annars vernd-
ardýrlingur hreinna meyja. Vegna lík-
inda nafnsins við latneska orðið fyrir
lamb – agnus – er heilög Agnes ávallt
sýnd á myndum með lamb. Það má leika
sér með þessi líkindi. Agnes er lambið,
Arnór úlfurinn, Ómar heypokinn. Að
minnsta kosti virðast samböndin þeirra
á milli lúta svipuðum lögmálum og í
gátunni gömlu og þegar þau eru öll
komin saman getur ekki farið nema illa.
Agnes elskar Ómar en svik hennar eitra
líf hans og þeirra beggja. Arnór virðist
líka elska Agnesi en sú ást er tortímandi
og getur aldrei orðið grundvöllur að
framtíðarsambandi.
Sagan af samskiptum þeirra, bæði
ástum og hatri, er sögð samhliða sög-
unni af helförinni í Jurbarkas. Það er
ekki óþekkt aðferð, að flétta saman
stóra sögu og litla, makrókosmos og
míkrókosmos, þá þykir tilheyra að sög-
urnar endurspegli hver aðra á einhvern
hátt og „gangi upp“, eins og sagt er. Að
einhverju leyti má sjá slíka endurspegl-
un í Illsku. Agnes heldur framhjá
Ómari, Ómar nauðgar (og er nauðgað),
Arnór verður móður sinni að bana. Öll
særa þau fólk sem stendur þeim nærri.
En að frátöldum Arnóri og móðurmorð-
inu er hæpið að segja að persónur sög-
unnar í nútímanum stjórnist af illsku.
Kannski leiðir leit að slíkri endurspegl-
un milli stóru sögunnar og þeirrar pers-
ónulegu okkur á villigötur. Það er hæpið
að líta svo á að einfaldur boðskapur sög-
unnar sé alls staðar eins í fyrirsjáanleika
sínum. Að mati þess sem hér ritar er
nær að skoða gerðir persóna í sögunni í
samhengi við aðferð hennar í heild.
Sögumaður leiðir fram margs konar
„illsku“, mismikla, mismeðvitaða og
misafdrifaríka. Sagan er ekki rannsókn
á illskunni sem einsleitum frumkrafti
eða erfðasynd sem býr í öllum og bíður
þess aðeins að brjótast út heldur birtir
hún margs konar tilbrigði samskipta
persónanna í sögunni, allt frá kærleika,
eða skilyrðislausri ást, yfir í hreina
illsku og skeytingarleysi.
Tveir smábæir á 20. öld
Saga Arnórs er að mörgu leyti ólík sögu
þeirra Ómars og Agnesar. Þau eiga sér
sameiginlega sögu sem er vörðuð
atburðum og persónum úr megin-
straumsmenningu á Íslandi frá því á
níunda áratugnum. Þótt langt sé á milli
þeirra þekkja þau sömu fegurðardrottn-
ingarnar, sama pólska handboltaþjálfar-
ann, gamlar nýjungar í samskiptatækni
eins og ircið og fleira í þeim dúr. Þótt
Arnór sé ekki nema sjö árum eldri en
Agnes er eins og hann komi úr öðrum
tíma. Hann elst upp á Ísafirði og allar
lýsingar sögunnar á umhverfi hans og
móður hans, Siggu Dós, bera keim af
veröld sem var. Í stað leikjatölva og sjón-
varps lifir Arnór í heimi þar sem leyni-
félög stráka og átök milli hópa úr ólík-
um bæjarhlutum setja svip á lífið. Að
öðru leyti lifir hann í bókum og getur
þannig ræktað með sér sérvisku og
skoðanir sem leiða hann í aðrar áttir en
jafnaldrana. Látum liggja á milli hluta
hversu raunsætt þetta er (sem jafnaldri
Arnórs, alinn upp á Ísafirði, m.a. í sömu
blokk og hann er látinn búa í, efast ég
um það). Að einhverju leyti þjónar þetta
þeim tilgangi að tengja Arnór sterkar
20. öldinni en hin tvö og þar með við þá
atburði sem mynda hinn meginhluta
sögunnar, helförina í öðrum smábæ:
Jurbarkas í Litháen. Kannski er speglun-
in milli tímaskeiðanna tveggja sterkust í
sögu Arnórs, hann er eins og draugur í
(mannkyns)sögunni, nasistinn sem
endur fæðist í nýjum smábæ.
Jurbarkaskaflarnir eru meðal þeirra
átakanlegustu í sögunni. Þar er lýst