Tímarit Máls og menningar - 01.12.2013, Blaðsíða 144

D ó m a r u m b æ k u r
144 TMM 2013 · 4
fólksins væri sólundað í letingja í mið-
bænum“ (47). Móðir hans vinnur í kjör-
búðinni Kjarval á daginn, í miðasölu
bíósins við Mjódd þrjú kvöld í viku og í
fatahenginu á Broadway um helgar. Hún
„var því of þreytt og fjarverandi til að
taka eftir hvernig persónuleiki minn
molnaði niður, ég var fremur glaðvært og
hamingjusamt barn þar til minnið tók að
þroskast og gereyða lífsgleðinni“ (48).
Skólaganga Sókratesar í æsku er martröð
eineltis og menningarleysis, eina góða
minningin úr þeirri „brennandi æsku-
borg“ er skólaheimsókn á Kjarvalsstaði
þar sem Sókrates lærði „meira um lífið
og heiminn á einum klukkutíma en alla
skólagönguna“ (37–38). Í þeirri heimsókn
fá börnin „augnabliks innsýn í óendan-
legt sæluríki og ódáinsakur þegar listin
birtist“ þeim (40). Órói grípur börnin
eftir þessa reynslu svo ekki er farið með
þau í fleiri slíkar ferðir.
Kjarval er reyndar einn af rauðum
þráðum sagnavefs Landvætta; til hans
er vísað oft og á mismunandi hátt, eins
og þegar er komið fram. Í æskukaflan-
um er að finna þessa frásögn:
Eina menningin í Breiðholtinu var
gamall maður sem gekk í hús með mál-
verk undir hendinni. Hann var hokinn
með langt andlit og grátt rytjulegt hár út
yfir axlir sem dúaði þegar hann stikaði
stór skrefin milli húsa. Hann var orðinn
svo samdauna neitunum Breiðholtsbúa,
það var enginn að fara að kaupa mál-
verk af manni sem kemur utan af götu,
eyða í það mörgum mánaðarlaunum, að
gamli maðurinn lét rétt opna fyrir sér
til þess að kinka kolli og hélt áfram upp
stigaganginn. Hann var löngu hættur að
sýna málverkið sem hann gekk með ár
eftir ár í öllum veðrum og vildi selja. Það
var mynd af honum sjálfum. Myndina
hafði Kjarval málað af honum og gefið
einhverntímann um miðja öldina. Var
málverkið orðið býsna þvælt og sjúskað
líkt og sölumaðurinn sjálfur. (48)
Ef til vill má túlka þessa stuttu frásögn
sem táknmynd þar sem bæði gamli
maðurinn með mynd listamannsins af
sjálfum sér og þeir sem loka á hann
standa fyrir íslenska þjóð. Hún sýnir þá
að þjóðin getur hvorki metið sanna list
né horfst í augu við sjálfa sig. Þannig
túlkuð smellpassar frásögnin inn í eina
heitustu umræðu samtímans; hvort
íslensk þjóð kæri sig um list og „hafi
efni á“ list. Rifja má upp að stærsta
Kjarvalssafn í einkaeigu er hýst í kjöt-
vinnslunni Flesk & síðu, þar sem það
liggur undir skemmdum og verkin
„lykta eins og jólasteik“.
Reyndar býr meira en einföld tákn-
mynd að baki tilvísunum til Kjarvals í
Landvættum; verk hans standa fyrir ást
á íslenskri náttúru og hyllingu á henni
og tengjast þannig þema náttúruverndar
sem einnig er að finna í bókinni. Lax-
ness nefndi Kjarval Landnámsmann
Íslands, segir sögumaður sem vill bæta
um betur og nefna hann sem einn af
landvættunum: „Í raun er Kjarval einn-
ig landvættur, hann hefur gengið inn í
náttúruna og miðlar henni til okkar
hinna sem getum ekki annað en staðið
utan við svo frumspekilega sýslan“ (55).
Einn af skemmtilegri köflum bókar-
innar tengist náttúrunni á annan hátt;
það er frásögnin af því skjóli sem
Sókrates á hjá yfirkennara grunnskól-
ans, Orra náttúrufræðingi, sem fræðir
drenginn um íslenska fugla og fleira
þegar hann er sendur á hans fund nán-
ast daglega „fyrir að vera sveipaður
ofbeldi og uppþoti í hverjum frímínút-
um“ (150). Stundirnar á skrifstofunni
hjá yfirkennaranum eru það eina bæri-
lega við skólagöngu sögumanns auk
þess sem yfirkennarinn kynnir hann
fyrir Náttúrugripasafni Íslands, þar sem
hann verður tíður gestur og nýtur mjög.