Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Síða 13

TMM 2017 · 2 13
Kjartan Már Ómarsson
Guðjón Samúelsson og
siðun íslenskrar þjóðar
Íslenska þjóðin var illa búin undir þessa breytingu. Fæstir þekktu bæjarmenning af
eigin reynd og gerðu sér ekki ljóst, hver vandhæfni er á að byggja fagra hentuga og
heilnæma bæi.1
Fáir einstaklingar, ef nokkur, hafa verið jafn atkvæðamiklir í skipulags- og
byggðamálum þjóðar og Guðjón Samúelsson (1887–1950). Venjan er sú að
borgir – sér í lagi höfuðstaðir – rísa á mjög löngum tíma og margar hendur
koma að verki við uppbyggingu þeirra. Um aldamótin 1900 var Reykjavík
aðeins lágreist þorp með nokkur þúsund íbúa og torfkofar settu enn svip á
bæinn. Kringumstæðum er lýst í Lesbók Morgunblaðsins.
Fólk sem alist hefir upp í ágætum steinsteypuhúsum, uppljómuðum af rafmagni,
með hitaveitu eða miðstöðvarhitun þar sem eru vatnssalerni og frárennsli út í
neðanjarðargöturæsi, getur að vonum ekki skilið hvernig var umhorfs í Reykjavík
um aldamótin. Þá voru langflest íbúðarhúsin úr timbri, hituð með kolaofnum eða
móofnum, og lýsingin var ekki önnur en steinolíulampar. Vatn varð að sækja langar
leiðir í brunna eða lindir, og þá þótti gott, ef hægt var að hella skolpi í opin götu-
ræsi.2
Á fyrstu áratugum aldarinnar varð hins vegar gerbreyting á nærri öllum
þáttum í lífi Íslendinga og á einum mannsaldri var lagður grundvöllur að
nútíma iðnríki hér á landi. Reynt var að framkvæma það í einu stökki, sem
aðrar þjóðir höfðu gert á hundruðum ára. Guðjón Samúelsson var þar í
framvarðarsveit og í einstakri stöðu þegar stökkið var tekið. Hann var húsa-
meistari ríkisins nánast frá því að fyrstu skrefin voru tekin og þar til að segja
mátti að Reykjavík væri tekin að líkjast „alvöru“ nútímaborg á evrópska
vísu.3 Sé hugað að mikilvægi þeirra breytinga sem hann átti þátt í að koma
í kring á starfsferli sínum er næsta ótrúlegt hversu lítið hefur verið ritað um
störf hans. Til er ein bók, Íslenzk bygging, prentuð á Akureyri árið 1957, sem
gerir tilraun til þess að fjalla ítarlega um Guðjón og verk hans, en þar fyrir
utan er aðeins um tvær þrjár miðlungi langar greinar að ræða.4 Segja má að
hvati minn að þessum skrifum sé hreinlega sprottinn af þessum skorti.
Nálgun mín í þessari umfjöllun um Guðjón Samúelsson er að megninu til