Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Qupperneq 15

G u ð j ó n S a m ú e l s s o n o g s i ð u n í s l e n s k r a r þ j ó ð a r
TMM 2017 · 2 15
legu markhyggju (e. architechtural determinism) sem fylgdi Guðjóni ævina
á enda. Hann vitnar í skrif enska rithöfundarins Raymond Unwin þessu
til stuðnings og segir lyndiseinkunn „bæjarbúa myndast að miklu leyti af
bæjarfyrirkomulaginu og húsunum“.12 Það kann að vera, skrifar hann, að
lesendum þyki þetta „mikið sagt“ en það sé aftur á móti „sannreynt“ að því
verra sem bæjarfyrirkomulagið er og því „óvistlegri sem húsakynnin eru“
þeim mun „ruddalegra er fólkið“, „ósiðaðri“ unglingarnir og „óhreinni“
börnin.13 Að hans hyggju mætti fólk á Íslandi taka mið af þessum fróðleik
og yfirleitt huga meir að því „að hafa vingjarnlegra kringum hús sín“.14 Hann
leggur jafnframt til – í anda Voltaire – að maður rækti garðinn sinn, skipi
honum í reiti og gróðursetji blóm, „t.d. „baldursbrá“, „mjaðjurt“ o.s.frv. og
„þetta myndi geta litið mjög vel út“.15
Dæmi Guðjóns virðast grundvallast á einfölduðu tvenndakerfi and-
stæðna, þar sem eitt viðmið útilokar annað – og öfugt. Það er nánast
ómögulegt að komast að annarri niðurstöðu en að Guðjón sjái fyrir sér beint
orsakasamhengi milli umhverfis einstaklinga og athafna þeirra, jafnvel inn-
rætis. Ljót hús geta af sér ljótt fólk, hugguleg heimili heimsmenn.16 Hann
bendir til suðurlanda og fullyrðir að glaðlyndi íbúa þeirra stafi „án efa“ af
því hvað „náttúran er falleg, og hvað hinir gömlu bæir þeirra eru fallegir og
í góðu samræmi við náttúruna“. Þetta er stef sem átti eftir að heyrast ítrekað
í skrifum Guðjóns þegar fram liðu stundir. Sigurgeir Sigurðsson biskup
skrifar til að mynda í minningargrein tæpum fjörutíu árum síðar, að daginn
sem vígja átti Þjóðleikhúsið, og Guðjón lá banaleguna á Landspítalanum,
hafi hann sagt: „Það er ekki hægt að ala upp góða menn nema í fallegu
umhverfi“.17 Hann var sannfæringu sinni trúr allt til loka.
Síðari hluti greinarinnar birtist í næsta tölublaði Lögrjettu 17. júlí 1912.
Þar tekur Guðjón til umfjöllunar alla vega torg og áhrif þeirra á umhverfið í
fagurfræðilegu og nytsamlegu tilliti og í baksýn læðist að manni sá grunur
að fræjunum að háborginni hafi þá þegar verið sáð.18 Þar vísar hann einnig
talsvert til suðurlanda, í gamla bæi í sunnanverðu Þýskalandi og Ítalíu sem
fyrirmyndardæmi. Það er tæpast til einhlít útskýring á því af hverju Guðjón
leitar sífellt suður á bóginn í leit að lausnum við norrænum vandkvæðum
en gera má því skóna að einhverjar rætur liggi í því sögulega uppeldi sem
hann gekkst undir þá stundina í Kaupmannahöfn. Því eins og athygli hefur
verið vakin á þá var Guðjón öðru fremur „maður hinnar klassísku hefðar í
húsagerðarlist“.19 Kennarar hans í dönsku Listaakademíunni aðhylltust svo-
nefndan akademískan sögustíl (e. historicism, eclecticism) sem var ríkjandi
á síðari hluta 19. aldarinnar og fólst í því að tilvonandi húsameistarar voru
skólaðir í sögulegum stílgerðum þar til þeir höfðu þær algerlega á valdi
sínu.20 Fremur en að finna upp hjólið hvert sinn sem leitað var aðstoðar
þeirra, gátu arkitektar því beitt þeim sígildu stílbrögðum sem þóttu henta
best hverju sinni.
Þrátt fyrir að yfirlýst inntak skrifanna sé umfjöllun um skipulagsmál og