Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Side 21

G u ð j ó n S a m ú e l s s o n o g s i ð u n í s l e n s k r a r þ j ó ð a r
TMM 2017 · 2 21
hverfi hafi risið sem voru að mestu úr kassafjölum og bárujárni.59 Færð
hafa verið rök fyrir því að Reykjavík hafi aðeins borið nafnið „höfuðstaður“
sökum dómkirkjunnar og latínuskólans. Alþingi kom saman í skólanum og
menningin rúmaðist á kirkjuloftinu: „stiptsbókasafn og forngripasafn“.60
Íslensk húsagerð bar tímunum vitni og þær skoðanir heyrðust viðraðar að
mestur hluti höfuðstaðarins væri „skammarblettur á íslenskri þjóð“.61
Jóhannes Sveinsson Kjarval skrifaði endrum og eins í blöðin um hugðar-
efni sín á þriðja áratugnum, lágu þá menningarmálin iðulega undir og
höfuðborgin var sjaldnast langt undan. Hann lýsir bæjarmyndinni í upphafi
20. aldar þannig: „Hver meðal múrari var tekinn góður og gildur til þess að
setja svip á þennan bæ – og hröngla upp húskofa í flýti fyrir lítil efni manna
– sem sjá nú óprýði og vanheilsu í þeim augnabliks húsakynnum – og þó
var þetta altsaman þakkar vert, eins og sakir stóðu, því helst lítur út fyrir,
að þetta sé lögbundið við seinþroska einangraðar þjóðar á vissum sviðum“.62
Íslendingar voru bændaþjóð komnir skammt á veg í þróun í átt til nýrra tíma
iðnaðar- og borgarsamfélags og höfuðstaður þeirra bar þess merki.
Á mótum annars og þriðja tugar tuttugustu aldar fékk fólk lausan
tauminn hvar og hvernig það reisti sér hús og margir byggðu án þess einu
sinni að hafa fengið úthlutað lóðum. Knud Zimsen, sem þá var borgarstjóri,
taldi víst ekki réttmætt að gera of miklar kröfur til þeirra sem byggðu í því
húsnæðisleysi sem ríkti og mestu skipti að fá húsin upp.63 Zimsen er sagður
hafa gefið húsnæðislausum grænt ljós að byggja sér kofa eftir efnum upp á
Skólavörðuholti með orðunum: „ég skal láta ykkur hafa götulínuna“ og það
er um þessar mundir sem goðahverfið byggist.64 Sökum þessarar blöndu
vanefna, kunnáttu- og stjórnleysis ægði saman alla vega húsum í alla vega
ástandi og bærinn endaði í bendu. Það var til að mynda ekki óalgengt að
„hávær iðnaðarfyrirtæki væru inni í miðjum íbúðarhverfum“ og dæmi
voru um að „sláturhús hefði verið byggt við hliðina á sjúkrahúsi“ og „íshús
sunnan undir kirkjuvegg“ svo eitthvað sé nefnt.65
Að því sögðu er fróðlegt að velta fyrir sér hvaða ályktanir maður myndi
draga um höfuðstaðinn, féllist maður á þá fullyrðingu að samfélagið endur-
speglaði „gildismat þeirra bygginga sem eru reistar“. Af gefnum forsendum
sæju áreiðanlega flestir fyrir sér að óeirðaástand hafi ríkt í bænum, eins
konar eilíf en hversdagsleg kjötkveðjuhátíð. Víst má gera ráð fyrir að innan
um allt óðagotið við húsagerð og taumlausa byggingastefnu borgarstjóra hafi
ekki verið gefinn mikill gaumur að öryggismálum á borð við eldvarnir og því
um líku. Hugsi maður til þess að timburhúsum ægði saman án skipulags eða
eftirlits, og allt kynt með kolum, gæti maður jafnvel komist að þeirri niður-
stöðu að bruninn í Austurstræti 1915 hafi verið óhjákvæmilegur. Eitthvað
hlaut að brenna, fyrr eða síðar, og aðeins hending réð hvar.