Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Síða 28

K j a r t a n M á r Ó m a r s s o n
28 TMM 2017 · 2
söguskoðun sem rekja mátti til gotnesku hreyfingarinnar í Evrópu.105 En
hann fer sömuleiðis snemma að gefa gætur að innlendri hefð með það fyrir
augum að gera tilraunir með að endurvekja hana eða endurnýja. Hann
var ötull við þessar tilraunir til sveita og átti stóran þátt í tímabili hinna
steinsteyptu burstabæja á þriðja áratugnum, teiknaði fjöldann allan af
embættisbústöðum, skólahúsum og bóndabæjum í burstabæjarstílnum.106
Á næstu árum færast tilraunir Guðjóns svo í aukana og í stað þess að særa
fram forneskju lands og þjóðar í hertri steypu leitar hann að einhverju nýju.
Hann vildi búa til „íslenska, þjóðlega byggingarlist og fylgdi þar svipaðri
stefnu þjóðernisrómantíkur og finna mátti víða í Evrópu um sama leyti“.107
Barbara Miller Lane hefur fjallað um þjóðernislega rómantík í arkitektúr
á þessum tíma og heldur því fram að stefnan sé mikilvægur, og vanmetinn,
undanfari módernismans.108 Hún telur þó réttast að einskorða hana við
ákveðin lönd Evrópu og hefur þá helst Þýskaland, Danmörku, Finnland,
Svíþjóð og Noreg í huga. Sameiginleg tenging þessara landa innan þjóðar-
rómantísku stefnunnar myndi þá vera hinn sameiginlegi „norræni draumur“
þar sem íbúar þessara landa reyna að tengja sig við eddur og fornsögur.
Sumar af hugmyndum Guðjóns, sem sóttu fremur í alþýðumenningu en
goðafræðina, komust reyndar ekki lengra en í rissbókina, eins og uppdrættir
af bænum í Reykholti árið 1922 og sundhöllin í Reykjavík votta. Það er
kannski til marks um togstreitu tímanna og hvað verkefnin gátu breyst frá
fyrstu drögum þar til þau voru reist. Sundhöllin sem var upphaflega teiknuð
í burstabæjarstíl endar í nýgotneskum stíl, eða nokkurs konar hæfingu
klassíkur að íslenskri steinsteypuhefð.109 Þessi þverstæða verður svo enn
öfgakenndari sé hún sett í stærra samhengi. Því sé litið yfir hafið má sjá að
um líkt leyti og þjóðlegar þreifingar eru efst á baugi hér, þá eru módernistar á
meginlandi Evrópu þegar farnir að boða byggingarlist og borgarskipulag þar
sem „hefðbundnu gildismati er varpað fyrir róða og leitast við að finna upp
nýtt sem samsvari kröfum tímans og þörfum þjóðfélagsins“.110
Siðun þjóðar
Allar átakslínur dægurmálanna virðast skerast í einum punkti og þar standa
tveir menn, Jónas frá Hriflu og Guðjón Samúelsson þétt við hlið hans. Í bók
Ólafs Ásgeirssonar, Iðnbylting hugarfarsins, er því haldið fram að kringum
1920 hafi framfarahugsunin sem kenna mátti í upphafi aldar látið í minni
pokann fyrir þeirri stefnu varðveislusinna að hamla gegn iðnvæðingu og
hefja sveitina og gildi hennar til vegs og virðingar. Í því tilfelli þurfti hins
vegar líka að byggja og skipuleggja byggðarlag og því er eins og það skipti
litlu hvar maður stígur niður. Skipulagsfræðin sem höfðu verið svo gott sem
óþekkt í hugsun, hvað þá verki, fram að miðjum öðrum tug aldarinnar, eru
skyndilega í miðju allra mála.
Hér hefur aðeins verið drepið á því helsta frá mótunarárum og upphafi