Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Side 94

94 TMM 2017 · 2
Árni Bergmann
Tolstoj eða Majakovskij
Hugleiðing um áhrif bókmennta á rússnesku
byltinguna á aldarafmæli hennar
Við teljum okkur vita að bókmenntir hafi áhrif á lesendur sína en það reynist
afskaplega erfitt að mæla hver þau eru, hve sterk og hvernig þau flæða um
sálirnar og samfélögin. Stundum láta menn sem fagrar bókmenntir geti
vakið heilar þjóðir og stéttir til baráttu og sigra en aðrir eru mun hógværari
og segja sem svo: Bókmenntir geta haft áhrif á einstaklinga, mannskilning
þeirra og mat á því hvað er gott eða illt, skaðvænlegt eða nauðsynlegt. Þessir
einstaklingar hafa sumir hverjir vald eða möguleika á að fylgja eftir því sem
þeir hafa lært, m.a. af skáldskap, og miðla því áfram til annarra. Hvort sem
væri: svo mikið er víst að við þurfum að huga grannt að því hvert bækur
skálda og sagnameistara rata þegar við spyrjum um áhrif verka þeirra, hver
eru móttökuskilyrði á hverjum tíma og í hverju samfélagi fyrir því að rödd
þeirra heyrist svo um muni. Enginn efist heldur um að villugjarnt verður
hverjum þeim sem reynir að skoða þessi móttökuskilyrði svo gagn sé að.
Flýtum fyrir framtíðinni
Rússneska byltingin, öreigabyltingin mikla, októberbyltingin, sætti meiri
tíðindum en flest annað sem gerðist á næstliðinni öld og nú eru hundrað ár
síðan hún var gerð í tveim áföngum ef svo mætti segja. Í febrúar árið 1917
þegar síðasti keisarinn hraktist frá völdum og í október-nóvember (eftir því
hvaða almanak er notað) þegar harðsnúinn flokkur róttækra marxista undir
forystu Leníns náði völdum og boðaði að allar stoðir gamla samfélagsins
skyldu sundur brotnar og hafist handa um að byggja nýjan heim.
Gáum að því að Rússland var einmitt landið þar sem ríkt hefur hvað
öflugust trú á áhrifamátt bókmennta, ekki aðeins á einstaklinga, mann-
skilning þeirra og þroska, heldur og á samfélagið í heild. Þessi trú á sér
langa og merka sögu sem tengist ekki síst því, að Rússland var lengst af rit-
skoðunarþjóðfélag þar sem venjuleg pólitík var bönnuð eða mjög að henni
þrengt. Við þessar aðstæður fá bókmenntirnar það hlutverk meðal annars
að koma í stað beinnar stjórnmálaumræðu. Kappræður um það á nítjándu
öld hvað væri brýnast að gera til að breyta Rússlandi og hvaða leiðir væru