Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Síða 102

Á r n i B e r g m a n n
102 TMM 2017 · 2
um frægasta höfund Rússlands, Tolstoj? Átti hann kannski stærri hlut í
byltingunni en það skáld sem hæst hrópaði um nauðsyn hennar? Sú kenning
hefur drjúgt fylgi, ekki síst á okkar dögum. Hvernig má það vera?
Sjálfur vildi Tolstoj að sönnu miklar breytingar í öllu mannlífi og uppgjör
við óþolandi hyldýpi milli ríkra og fátækra. En hann lagði megináherslu á
það að hver og einn tæki fyrst til í sínu sálartetri, gerði upp við sjálfan sig í
anda ítrustu krafna um kristilegt siðgæði og setti þá á oddinn þau frægu orð
Jesú: „far þú og sel eigur þínar og gef fátækum.“ Tolstoj hafði að auki mikla
vantrú á allri pólitík, einnig verklýðshreyfingu og marxisma. Hann ítrekaði
það oft, að þótt marxistar sigruðu í byltingarátökum mundi það breyta næsta
litlu, það eina sem mundi gerast væri að valdið færðist til en kúgunin héldi
áfram. Sjálfur Lenín hafði skrifað langa grein um Tolstoj og tengt hugsun
hans og verk við atburði byltingartilraunarinnar 1905, en sú bylting var bæði
bæld niður og rann út í sandinn vegna forystuleysis og ráðleysis þeirra sem
til hennar blésu. Lenín taldi að þetta hefði gerst meðal annars vegna þess að
rússneskir menntamenn og svo bændur hugsuðu í alltof ríkum mæli eins og
Tolstoj. Þeir væru að sönnu á móti ríkjandi ástandi en kynnu ekki að byggja
upp harðsnúinn byltingarflokk sem einn gæti með valdi steypt fúnum
stoðum samfélagsins, velt í rústir til að byggja á ný. Þess vegna hikuðu of
margir á úrslitastundum.
Hvernig gat þá Tolstoj greifi orðið áhrifavaldur í byltingu Leníns? Var
hann ekki utan við hana og þar með dæmdur til að vera „ekki neitt“ eins
og Trotskij sagði? Enda dauður sjö árum áður en hún hófst eins og fyrr var
getið.
Í fljótu bragði séð voru fáir menn ólíkari en þessir menn tveir sem við
tökum hér til dæmis, Tolstoj og Majakovskij. Annarsvegar síðskeggjaður
siðbótarmaður og greifi um leið, höfundur stórra skáldsagna sem „reyna að
ná utan um allt“ eins og Tolstoj sagði um Önnu Karenínu. Og um leið, bæði
í skáldskap og ritlingum, alls ekki hógvær en þó friðsamur ádeilumaður,
strangur fjandmaður allrar valdbeitingar, óþreytandi talsmaður andófs án
ofbeldis. Tolstoj var reyndar andvígur öllu ríkisvaldi, ekki síst dómstólum
þess og her, í sannleika sagt einskonar kristinn stjórnleysingi. Hinsvegar
höfum við ungan og kjaftforan bóhem eins og Vladimir Majakovskij sem
ætlar sér að tortíma fortíðinni í menningunni og taka virkan þátt í að stúta
yfirstéttinni í landinu í marxískri byltingu og er hvergi smeykur við að það
renni blóð eftir slóð. Hann treystir á Flokkinn og hið nýja ríkisvald til þess
að smíða nýjan mann og nýjan heim. Og þá á hvergi að draga af sér. Maja-
kovskij yrkir snemma í byltingunni og sparar hvorki heift né ómstríða sam-
hljóða:
zhar (steiktu)
zhgi (brenndu)
rezh (skerðu)
rúsh (brjóttu)