Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Side 59

Á k a f i í s n j ó
TMM 2016 · 4 59
í sögunni finnist þetta skammstafaða eða stýfða nafn óvenjulegt. Nafnið,
þessi staki bókstafur með punkti, stendur því fyrst og fremst í óvenjulegri
afstöðu til lesandans og boðar með sínum hætti takmarkaðan aðgang hans
að aðalpersónu verksins. Bygging skáldsagna miðar iðulega að því að les-
endur samsami sig aðalpersónum. Slík samsömun – einskonar sameiginlegt
ídentítet, jákvætt svar við spurningunni „sérðu það sem ég sé?“ – verður
beinlínis lykilatriði í lestrarreynslunni og það sem helst virðist skerpa mynd
okkar af söguhetjunni og veita okkur lesbirtu. Þetta kemur hvað skýrast í
ljós þegar söguhetjan er í jaðarstöðu gagnvart ráðandi öflum, er utangarðs
og jafnvel útskúfuð, beitt misrétti, þarf að sækja á brattann og berjast fyrir
skilningi annarra á aðstæðum sínum. Í skáldverkum reynist okkur jafnvel
hægara að taka okkur stöðu með slíkum einstaklingum en í hversdagslífinu,
sem er „eina lífið sem við eigum“, eins og fyrr segir.
Þótt ekki sé hægt að tala fyrir hönd allra lesenda, eða fullyrða um við-
brögð þeirra, er persónubygging Hallarinnar ekki með fyrrgreindu móti –
og þar hefur lesandi ekki heldur hina „sterku“ stöðu gagnvart skúrkum og
andhetjum sem oft varðar miklu í ferðum um sagnaheima. K. er sannarlega
einstæðingur og hinar fáu myndir sem birtast úr fortíð hans draga ekki úr
þeirri kennd; hann kemur sem úr öðrum heimi, líkt og flóttamaður, óboðinn
innflytjandi, og að kalla má allslaus. Hann er kallaður flækingur og það á að
vísa honum umsvifalaust brott. Hvernig getum við annað en haft samúð með
slíkum manni sem stendur hjálparvana andspænis valdinu? En þá komum
við að mótleik K. og þeirri sérstöku og takmörkuðu sýn sem við fáum í hugs-
unarhátt hans. Hann segist vera boðaður „landmælingamaður“ og fær það
staðfest eftir nokkurt japl, jaml og fuður:
K. hlustaði gaumgæfilega. Höllin hafði semsagt útnefnt hann landmælingamann.
Það var að vissu leyti óheppilegt fyrir hann því að það var til marks um að í höllinni
höfðu menn alla nauðsynlega vitneskju um hann, höfðu vegið og metið styrkleika-
hlutföllin og gengu brosandi til bardagans. Á hinn bóginn var þetta líka hagstætt
því það sannaði að hans áliti að hann væri vanmetinn og að hann myndi hafa meira
frelsi en hann hefði frá upphafi getað leyft sér að vona. Og þeim skjátlaðist ef þeir
töldu að þeir gætu haldið honum í stöðugum ótta með þessari viðurkenningu á
landmælingarstarfa hans og þeim andlegu yfirburðum sem hún fól vissulega í sér;
það fór svolítill hrollur um hann, en það var allt og sumt. (11–12)
Hverskonar orðræða er þetta? Hetjuleg viðbrögð einstaklings sem berst fyrir
tilvistarrétti sínum eða brengluð átakaskynjun vænisjúks manns? Í rauninni
hvorttveggja í senn, á sérkennilegan hátt sem lesandi þarf að ráða í. Þegar
lesandi fylgir K. er hann að sumu leyti eins og Sansjó að fylgjast með baráttu
Kíkóta í annarri skáldsögu, en valdið sem mætir K. er raunverulegt, þótt
það taki á sig undirfurðulegar myndir. K. verður hinsvegar seint kallaður
geðþekk persóna. Hann er einþykkur og stærilátur, iðulega vakna efasemdir
um dómgreind hans, og í eigin valdeflingu (svo gripið sé vinsælt orð á nýrri