Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Síða 133

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2016 · 4 133
sinna vinnur hann í einum hvínandi
innblæstri.
Það er freistandi að sjá hliðstæðu
milli þessara málverka og skáldsagna
Ólafs Gunnarssonar undanfarna tvo
áratugi, þótt með því sé ekki verið að
líkja honum við Illuga Arinbjarnar að
öðru leyti! Ferill Ólafs tók stakkaskipt-
um með Tröllakirkju árið 1992. Frá
þeim tíma eru skáldsögur hans, að
Öxinni og jörðinni undanskilinni,
unnar með aðferðum sem að sumu leyti
minna meira á gamla meistara en
nútímalegri bókmenntastefnur. Eins og
margoft hefur verið bent á, bæði af Ólafi
sjálfum og þeim sem fjallað hafa um
verk hans, eiga þær sér fyrirmynd í
verkum Dostojevskís og annarra risa
raunsæisins. Annar áhrifavaldur Ólafs,
Herman Melville, er nefndur í Syndar-
anum og leggur sögunni einnig til ein-
kunnarorð. Orð sem Illugi hefur í tví-
gang eftir honum lýsa vali hans sjálfs á
viðfangsefnum, og raunar Ólafs Gunn-
arssonar líka: „Engin mikil bók mun
nokkurn tíma verða samin um flóna.“
(73, sjá einnig 19)
Persónum í skáldsögum Ólafs verður
seint líkt við flær. Þær eru stórar í snið-
um, skapsmunir þeirra, athafnir og
brestir, allt er þetta á tröllauknum skala.
Frásagnaraðferð Syndarans minnir
sömuleiðis á eldri meistara. Sögunni
miðlar alvitur sögumaður, hann sér í
huga flestra persóna og horfir á hlutina
frá þeirra sjónarhorni. Lengst af fylgir
hann Illuga en einstakir kaflar eru helg-
aðir Karli bróður hans, Kolbrúnu og
fleiri persónum. Undir lokin, þegar
Davíð er orðinn einn á sviðinu, sjáum
við heim sögunnar með hans augum.
Ólafur er flestum höfundum snjallari
í að byggja upp stórbrotið og lifandi
sögulegt umhverfi og hægt er að sjá
skáldsögur hans fyrir sér sem kraft-
miklar „myndir“ sem saman mynda
eins konar myndröð af Reykjavík 20.
aldar, allt frá árinu 1919 sem birtist
okkur í Höfuðlausn til ársins 2000
þegar eftirmála Syndarans lýkur. En rétt
eins og meistarar hins hefðbundna mál-
verks þá „málar“ Ólafur ekki umhverfi
og persónur að gamni sínu, eða til þess
eins að gera af þeim trúverðuga eftir-
mynd, þótt eftirlíkingin sé honum mik-
ilvæg hafa sviðsmyndir hans og per-
sónur alltaf táknræna vídd, rétt eins og í
allegórísku málverki ratar ekkert inn á
myndflötinn nema það hafi dulda
merkingu, sögulega, siðferðilega eða
trúarlega.
Eyðandi karlmennska
Milljón prósent menn hét fyrsta skáld-
saga Ólafs Gunnarssonar, sagan um
heildsalann Engilbert og stórkarlalega
athafnasemi hans. Í raunsæisskáldsög-
um hans síðustu tvo áratugi hafa við-
skipti líka verið áberandi þema. Þar hafa
verið byggð risastór vöruhús og stór-
veldi í viðskiptum hafa risið og hnigið. Í
Málaranum ræður Hafskipsmálið örlög-
um nokkurra persóna og í Syndaranum
eru viðskipti með matvöruverslanir
miðlæg. Faðir Illuga byggir upp mikið
viðskiptaveldi, sem raunar reynist
standa á brauðfótum, og eftirlætur það
síðan syni Illuga sem átján ára gömlum
tekst að verða forstjóri samsteypunnar,
svíkja hundruð milljóna út úr viðskipta-
vinum hennar og valda stórhneyksli í
brúðkaupi föður síns áður en hann fyr-
irfer sér. Saga Baldurs hins unga er eins
og smámynd í stærra verki sem endur-
speglar verkið í heild og kannski mynd-
röðina alla, frá Tröllakirkju til Syndar-
ans; þetta er mynd af karlmanni sem
ræður ekki við hlutverk sitt, koðnar
niður í samskiptum sínum við konur og
tortímist að lokum. Það gæti verið nær-
tækt að grípa til orðaforða gríska harm-
leiksins til að lýsa þessum körlum í