Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Page 138

U m s a g n i r u m b æ k u r
138 TMM 2016 · 4
viðtökunum má ráða að hún höfði ekki
síður til lesenda en áður. En þegar skrif-
uð eru orðin „söguleg skáldsaga“ fer því
þó fjarri að allt sé sagt, því slíkar bók-
menntir eru með afarmörgum hætti.
Margir höfundar á því sviði fara þá leið
að skálda inn í eyður hinnar rituðu
sögu, búa til persónur sem voru ekki til
en gætu svo sem alveg hafa fyllt lungun
í blænum nokkrar ögurstundir; í sinni
tilveru hefðu þær hvort sem er aldrei
sett nein spor á blöðum sögunnar, því
um Gagga Gú finnst því miður engin
heimild nú, eins og Íslendingar vita.
Þessar tilbúnu persónur geta höfundar
svo haft sem sjónarvotta stóratburða,
eins og Fabrice del Dongo á vígvellinum
í Waterloo, og lýst því með tilfallandi
íróníu hve mikið eða lítið þær skilja; á
þann hátt leika höfundar sér á margan
hátt og varpa með því nýjum ljósgeislum
á söguna.
Einar Már Guðmundsson fer þó aðra
leið, hann víkur hvergi svo heita má frá
þeirri sögu sem skjalfest er, þótt hann
geti í eyðurnar skáldar hann ekki í þær.
Hins vegar er saga hans frumleg á
annan hátt, hún er meira en saga Jör-
undar sjóla sem margir hafa sagt á
undan honum, hún er í rauninni hlið-
stæð æfisaga Eldklerksins og Hunda-
dagakonungsins með ýmsum útúrdúr-
um, þannig að sögurnar eru sagðar
samtímis og lítt greindar að. Ég hef
orðið þess var að þetta hefur vafist fyrir
mörgum, þeir horfa hver á annan í for-
undran og spyrja: hvað eiga þessir menn
sameiginlegt, þannig að það hafi ein-
hvern tilgang að blanda þeim saman?
Þessi spurning ber vitni um skort á
eftirtekt, þeir sem furða sig á þessu hafa
semsé vanrækt að hugleiða mottó verks-
ins, hin frægu orð T. S. Eliots: „History
has many cunning passages …“ Þessi
orðskviður gæti nefnilega sem best verið
einkunnarorð þráðakenningarinnar, þar
sem þræðirnir birtast reyndar í líki
kænlegra undirganga, en það kemur í
sama stað niður, og útfrá henni ber að
túlka sögu Einars Más, hún er eins og
tilraun í sögutúlkun út frá þessari sér-
stöku hugmynd. Þannig verður að sjálf-
sögðu að líta á gagnkvæma stöðu Jóns
og Jörundar, þeir standa hvor við sinn
endann á rammgerðum þræði, þeim
sem tengir saman Skaftáreldana og fall
Bastillunnar. Þegar ég var við nám í
byltingarsögu á sínum tíma lögðu kenn-
ararnir mikla áherslu á þann þátt sem
uppskerubresturinn 1788 átti í því að
Parísarbúar risu upp ári síðar, brauð-
skorturinn virkaði eins og hvati og
magnaði upp allar mótsetningar svo og
pólitískan skilning fólks og reiði yfir
þjóðfélagsástandinu yfirleitt. En kennar-
arnir þekktu ekki ástæðuna fyrir þess-
um uppskerubresti, þeir vissu ekki að
hann átti rætur sínar að rekja til eldgíga
á Íslandi, til gosa sem höfðu stórfelld
áhrif á loftslagið víða á norðurhveli
jarðar og þá jafnframt á ökrum Frakk-
lands. Þeir sáu ekki nema annan endann
á þræðinum.
Séra Jón Steingrímsson er nú ekki
aðeins besta vitnið sem til er um eldgos-
ið og áhrif þess á Íslandi, heldur var
hann og virkur þátttakandi í þeim
örlagaríku atburðum sem því tengdust
og jafnframt þolandi þeirra; því öllu
lýsir hann á frábæran hátt. Í heild má
svo segja að ferill Jörundar Jörundsson-
ar hafi mótast af þeim atburðum sem
urðu í Frakklandi, hann sogaðist inn í
hringiðu sem spratt að verulegu leyti af
uppskerubrestinum og öllum þeim
kröftum sem hann leysti úr læðingi,
allur hans konunglegi ferill á Íslandi er
til vitnis um það. Milli beggja enda
þessa þráðar er skýr samsvörun, því
gerðir Jörundar á Íslandi eru eins og
svar við þeirri niðurlægingu sem séra
Jón varð að þola af hálfu heimskra og