Andvari - 01.01.2018, Blaðsíða 73

72 JÓN YNGVI JÓHANNSSON ANDVARI
og Huldu, en að skrif Halldórs, og þá sérstaklega Sjálfstætt fólk, séu ein-
hvers konar andsvar við henni.11 Þá er gert ráð fyrir því að Bjartur sé hold-
gervingur hugmyndafræði um tengsl manns og náttúru, og þess vegna sé
sjálfstæðisbarátta hans dauðadæmd frá upphafi; hann sé eins konar neikvæð
mynd af Ísak í Landbroti í íslensku samhengi. Tveir öflugustu túlkendur
Halldórs síðustu áratugi, Halldór Guðmundsson og Árni Sigurjónsson, orða
þetta hvor með sínum hætti. Halldór Guðmundsson segir í grein sem nefnist
„Glíman við Hamsun“:
Það má líta á Bjart í búskaparbasli sínu sem fórnarlamb þeirrar hamsúnsku
hugmyndafræði sem var svo vinsæl á millistríðsárunum – maðurinn er hluti
náttúrunnar, hann vinnur fyrir lífsviðurværi í sveita síns andlitis og getur komist
af án svokallaðrar siðmenningar; að minnsta kosti þeirrar sem þrífst í borgum.12
Árni Sigurjónsson segir, eftir að hafa greint þá hugmyndafræði sem hér er
lýst: „Þessi hamsúnska er helsta skotmark Halldórs Laxness í Sjálfstæðu
fólki.“13 Gunnar Kristjánsson nálgast söguna frá öðru sjónarhorni og guð-
fræðilegra í bók sinni Fjallræðufólkið, en hann lýsir sambandi Bjarts við
landið þannig: „Landið er snar þáttur í sjálfstæðisbaráttu kotbóndans Bjarts
í Sumarhúsum og er í hans augum allt að því heilagt.“14 Gunnari gengur
raunar illa að finna dæmi í sögunni sjálfri sem staðfesta þetta. Þau dæmi
sem hann tilfærir um upphafna náttúruskynjun sögunnar eiga það sameigin-
legt að þar eru börn Bjarts, Ásta Sóllilja og Nonni litli, sjónbeinar frásagnar-
innar, þ.e. við sjáum heiminn með þeirra augum, ekki Bjarts.15 Hér verður
ekki farið nánar út í rannsóknarsögu Sjálfstæðs fólks en undirritaður hefur
að minnsta kosti hvergi rekist á túlkun sögunnar sem ekki gengur út frá því
sem sjálfsögðum hlut að Bjartur sé í góðum tengslum við náttúruna.
En er Bjartur jafn tengdur náttúrunni og oft er gefið í skyn? Eða kannski
er gagnlegra að spyrja: Hvernig tengist Bjartur náttúrunni og hvernig nýtir
hann hana – og hvernig nýtir hann hana ekki? Við getum byrjað á öðrum
kafla sögunnar, þegar Bjartur birtist á sviðinu í fyrsta sinn.
Landslaginu í dalnum sem Sumarhús standa í er lýst af sögumanni áður
en Bjartur kemur inn á sviðið:
Það rennur lítill lækur niðurmeð stekkjartúninu, hann rennur í hálfhríng um túnið
tær og kaldur og þrýtur aldrei, en á sumrin leika sólargeislarnir í kátum straumi
hans, og kindin liggur jórtrandi á bakkanum og teygir annan framfótinn útá grasið.
Þá er himinninn blár. Þá blikar fagurt á álftavatnið og silungsána lygnu í mýrinni.
Þá sýngur glatt í mó og mýri.16
Hér horfir sögumaður sjálfur yfir sögusviðið, að þessu sinni er enginn sjón-
beinir milli hans og þess sem hann lýsir, skynjun hans er ómenguð af per-